Shumica e studiuesve të shqipes pajtohen se klasifikimi i foljeve shqipe në zgjedhime ka qenë dhe ka mbetë një nga problemet ma të mëdha të gramatikëhartuesve të shqipes. Këtë e thonë, ndër të tjerë, edhe Selman Riza, Fatmir Agalliu, Tomor Osmani, Rami Memushaj etj. të cilët janë marrë me këtë problem. Edhe studiuesi, Shaban Demiraj, megjithëse ka bë një varg përpjekjesh për me gjetë një zgjidhje të qëndrushme që nga viti 1967 (me dispensën e tij), e tue vazhdu me artikullin kushtu klasifikimit me 1969, masandej me Gramatikën e Akademisë 1976, e deri sot nuk arrijti, prore, me dhënë një zgjidhje të qëndrushme. Disa studiues si F. Agalliu, T. Osmani e R. Memushaj i bënë disa vërejtje konstruktive qasjes së Demirajt por këto kritika, tue qenë të pjesërishme, nuk i dhanë një zgjidhje përfundimtare këtij problemi.
Me thënë shkurt, trajtat e ndryshme që merr një folje në paradigmën e vet quhet zgjedhim. Për shembull, paradigmën e foljes punoj-punova-punu(ar) e ndjekin me mija folje të shqipes si: mendoj, kërkoj, shikoj etj., sipas vetës, sikohës, mënyrës, numrit etj., kështu del që paradigma paraqet një grup elementesh gjuhësore me tipare të përbashkëta. Megjithëse në shikim të parë gjithçka duket e thjeshtë, çashtja ndërlikohet kur kemi ndryshim të pjesërishëm apo të plotë të ndonjë foljeje apo grupi foljesh nga kjo paradigmë. Si pasojë, bëhet e paqartë se a bëhet fjalë për një zgjedhim apo për një klasë të veçantë. Fjala vjen, a mun, folja shkruj (shkruaj), me hy në paradigmën e foljes punoj? Megjithëse folja shkruj (shkruaj) në një pjesë të paradigmës zgjedhohet njësoj me foljen punoj, (në thjeshtore (‘e kryera e thjeshtë’) dhe në pjesore), ajo shfaq dallime në tashmoren (‘e tashme’) dhe pashkutoren (‘e pakryera’) dëftore sepse në vend të -o-së tematike (pun-o-j/pun-o-ja) del me -u (apo me togun zanor -ua-: shkr-u(a)-j/shkr-u(a)-ja). Në këtë rast studiuesi duhet me u përcaktu, me marrë qëndrim, se qysh m’ia bë: me e trajtu si zgjedhim, klasë a nënklasë të veçantë apo si klasë pjesërisht të ngjashme. Për me mujtë me marrë çfarëdo qëndrimi, studiuesi duhet m’i përcaktu kriteret e veta që sistemi i tij me qenë sa ma i pranushëm, i thjeshtë dhe i përshtatshëm. Por, këto kritere e qëndrime, nuk mujnë m’u trajtu pa pasë një vështrim të përgjithshëm për të gjitha foljet, dhe pa i pa lidhjet ndërmjet zgjedhimesh e klasash e nënklasash me të njëjtin trajtim paradigmatik. Në këtë mënyrë del që përcaktimi i kritereve asht i një randësie parësore gjatë trajtimit të një problemi të këtillë. Kjo ka qenë dhe ka mbetë thembra e Akilit e të gjithë studiuesve të maparshëm të shqipes të cilët janë marrë me klasifikimin e foljeve shqipe në zgjedhime. Kjo mbetet pikë e dobët, gjithsesi, edhe e klasifikimit të Sh. Demirajt.
Kriteret e Demirajt
Sh. Demiraj e nis kështu nënkapitullin për klasifikimin e foljeve në zgjedhime në Gramatikën e Gjuhës Shqipe 1 (Grup Autorësh, Gramatika e Gjuhës Shqipe 1, AShSh, IGjL, Tiranë, 2002. Kapitulli për foljet i shkruar nga Sh. Demiraj në fqt. 259-356. Pjesa për klasifikimin e foljeve fqt. 278-285. Fjalët në kllapa katrore tregojnë ndryshimet kozmetike nga botimi i parë i vitit 1976):
“Çështja e klasifikimit të foljeve në zgjedhime nuk ka gjetur [ende] një zgjidhje përfundimtare [të kënaqshme] në gramatologjinë e gjuhës shqipe. Arsyeja kryesore për këtë do kërkuar në vështirësitë që paraqit sistemi foljor i shqipes, i cili gjatë zhvillimit historik ka pësuar ndryshime të mëdha të karakterit fonetik dhe gramatikor. Zgjidhjen e këtij problemi e ka vështirësuar edhe mungesa e kritereve të përbashkëta sa më racionale. Në gramatikat e gjuhës shqipe janë ndjekur kritere të ndryshme për çështje të tilla si[:] trajtimi i foljeve të parregullta, format themelore që vihen në bazë të klasifikimit në zgjedhime, numri i zgjedhimeve dhe i nënndarjeve të tyre etj.”
Pohim i parë se ‘arsyeja kryesore’ qëndroka në ‘vështirësitë që paraqit sistemi foljor i shqipes’ asht i paqëndrushëm dhe i paargumentuar sepse shqipja nuk ka një sistem shumë ma të ndërlikuar se shumë gjuhë të tjera indo-europiane, e aq ma pak e ka të pazgjidhshëm. Në të vërtetë, asht e kundërta: problemi ma i madh për morfologjinë e shqipes janë vetë autorët që e kanë studiu shqipen dhe pamundësia e tyre për m’i shpjegu si duhet rregullsitë e shqipes.
Pohimi i dytë se ‘zgjidhjen e ka vështirësuar mungesa e kritereve të përbashkëta sa më racionale’ qëndron dhe asht diagnostifikim i saktë i problemit ngaqë ndjekja e kritereve jo ‘të përbashkëta’ ka shkaktu probleme. Por, kush duhet m’i vu kriteret ‘e përbashkëta’ dhe m’i përcaktu ato? Kush duhet m’u kujdesë që klasifikimi i foljeve në zgjedhime të thjeshtohet, nëse jo vetë studiuesit e shqipes? Për ma tepër, ky pohim i Demirajt asht përsëritë qysh prej botimit të parë të kësaj gramatike më 1976 e, së paku, deri në vjetin 2002 dmth. për gati tridhjetë e kusur vite. As për këto tri dekada, as Demiraj dhe as Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Shqipërisë, nuk arrijtën dot me gjetë ‘kritere të përbashkëta’ dhe ‘sa më racionale’!
Mbas kësaj hyrjeje pesimiste, Demiraj vazhdon me mbarështimin e 5 ‘kritereve të ndryshme’, modestisht ‘racionale’, (të cilat i pati vu qysh më 1969 në Studime Filologjike nr. 3):
‘Për klasifikimin e foljeve në zgjedhime do të ndiqen këto kritere:
1. Problemi do të shihet në planin thjesht sinkronik dhe si bazë do të merret shqipja e sotme letrare.
2. Një folje që gjatë zgjedhimit paraqit parregullsi që nuk e lejojnë të grupohet me folje të tjera, do të lihet jashtë klasifikimit në zgjedhime dhe do të trajtohet si e parregullt. Këtu është fjala jo vetëm për foljet supletive por edhe për ato folje temat e të cilave gjatë zgjedhimit pësojnë ndërrime tingujsh që në shqipen e sotme paraqiten të veçuara (…).
3. Për klasifikimin e foljeve në zgjedhime do të mbështetemi në tingullin fundor (përkatësisht tingujt fundorë, kur këta janë togje zanoresh) të temave si dhe në mbaresat vetore të kohës së tashme të mënyrës dëftore në formën [diatezën] veprore. Për të gjetur temën do të mbështetemi kryesisht (nën. A.M.) në formën e vetës së tretë (më ndonjë rast edhe në atë (nën. A.M.) të vetës së dytë njëjës) të së tashmes, pasi në këtë formë, që është një nga më të përdorurat, tema e foljes mund të veçohet relativisht lehtë në shqipen e sotme letrare.
4. Për ndarjen e mëtejshme të zgjedhimeve në klasa e nënklasa do të mbështetemi jo vetëm (nën. A.M.)në temën e kohës së tashme, por edhe (nën. A.M.) në atë të së kryerës së thjeshtë e në disa raste (nën. A.M.) edhe në atë të pjesores.’
5. Për renditjen e zgjedhimeve të ndryshme dhe të klasave e të nënklasave përkatëse do të merren parasysh sasia numerike e foljeve, që ato ngërthejnë, si edhe shkalla e prodhimtarisë së tyre.’ (fqt. 278-279)Kriteret si kundër-kritere Sipas këtyre kritereve na e kemi paraqitë klasifikimin e Demirajt në mënyrë tabelare (Tabela 1)
Tabela 1
Le të shpjegohemi.
1. Në vitin 1969 ‘shqipe e sotme letrare’ nuk ishte ajo që na paraqitet vetëm si toskërishte letrare.
2. Demiraj e thotë qartë:‘Një folje që gjatë zgjedhimit paraqit parregullsi që nuk e lejojnë të grupohet me folje të tjera, do të lihet jashtë klasifikimit në zgjedhime dhe do të trajtohet si e parregullt’. Por problemi asht që aj nuk ka arrijtë me bë identifikimin e saktë të foljeve të parregullta, qoftë edhe simbas kritereve të veta. Nga 18 foljet që i njihte si të parregullta më 1967, në vitet 1976-2002 i ul në 14. Folja ‘lë’ nuk figuron fare në vitin 1967 në listën e të parregulltave, as supletive, as josupletive! Por nga të parregulltat e vitit 1967 në vitet 1974-2002 janë heqë foljet zë, vë, nxë, shtie dhe shpie dhe janë bë ‘të rregullta’. Në bazë të cilit kriter? Për këtë nuk jepet asnjë shpjegim.
3. Edhe kriteri i tretë i Demirajt asht i paqartë për vetë Demirajn. Aj thotë se ‘do të mbështetemi në mbaresat vetore të kohës së tashme’ dhe se ‘për të gjetur temën do të mbështetemi kryesisht (nën. A.M.)në formën e vetës së tretë (më ndonjë rast edhe (nën. A.M.) në atë të vetës së dytë njëjës). Vetë fjalët ‘kryesisht’ dhe ‘më ndonjë rast edhe…’ e bëjnë këtë kriter kundër-kriter, për ekselencë! Sepse çfarëdo që asht jashtë ‘kryesisht’-it dhe çfarëdo që asht jashtë ‘më-ndonjë-rast’-it sipas kriterit të dytë të vetë Demirajt, le të përkujtojmë: ‘((n)jë folje që gjatë zgjedhimit paraqit parregullsi (…) do të lihet jashtë klasifikimit në zgjedhime dhe do të trajtohet si e parregullt’ duhet me u klasifiku si e parregullt. Sepse kurrkush, e qysh shihet as vetë Demiraj, nuk e din se cilat janë foljet përveç ‘kryesisht’-it dhe cilat janë të ‘më-ndonjë-rast’-it, tue pasë parasysh faktin që vetë autori nuk ka bë një listim të foljeve me pretendime shteruse, një leksikon foljesh! Kështu, kriteri i dytë e demanton kriterin e tretë. Në të vërtetë, pyetja do të duhej me qenë: a ka parimsi, a ka kriter, me përcaktimet ‘kryesisht’ e ‘më ndonjë rast’? Natyrisht që jo.
4. I ashtuqujturi ‘kriter i katërt’ ia kalon edhe kriterit të tretë për nga mohimi shembullor i të qenit kriter sepse Demiraj pohon se ‘për ndarjen e mëtejshme të zgjedhimeve në klasa e nënklasa do të mbështetemi jo vetëm (nën. A.M.) në temën e kohës së tashme, por edhe (nën. A.M.) në atë të së kryerës së thjeshtë e në disa raste (nën. A.M.) edhe në atë të pjesores.’ Pra, shprehjet ‘jo vetëm’, ‘por edhe’ dhe, prap, ‘në disa raste’ bijnë ndesh edhe një herë me kriterin e dytë, sikurse me të tretin, dhe e lënë pezull faktin se cilat janë foljet me nënkriterin ‘jo vetëm’, cilat me nënkriterin ‘por edhe’ dhe cilat mbeten me nënkriterin ‘në disa raste’! Vetë fjala kriter këtu bëhet e pakuptimtë. E para që na vjen në mendje asht se nëse egziston një folje e cila ‘në disa raste’ duhet me u pa ndryshe, pra, duhet me përmbushë një kriter shtesë, atëherë ajo, realisht, nuk do të duhej me i taku asaj klase apo atij zgjedhimi dhe, prap, do të duhej me qenë ose një (nën)klasë tjetër, ose e parregullt për m’u pajtu me kriterin e dytë.
5. Kriteri i pestë i Demirajt merr për bazë ‘shkallën numerike’ dmth. përpjestimin numerik të foljeve. Ky asht i vetmi kriter të cilin Demiraj e ka respektu pak ma mirë sesa kriteret e tjera, megjithëse edhe këtë e ka dhunu me shpikjen e zgjedhimit të tretë prej nandë foljesh gja që ka kriju një asimetri të paarsyetushme të zgjedhimeve. Për me qenë edhe ma keq, ky zgjedhim stërndahet ma tej edhe në tri nënklasa të përbëra prej 4, 3 dhe 2 foljesh!
Nga analiza e kritereve që ka parashtru dhe i ka trajtu autori na mujmë me thënë se gjendja na del, përgjithësisht, Demiraj kundër Demirajt! Kështu, klasifikimi i foljeve në zgjedhime i këtij studiuesi nuk paraqet ndonjë risi dhe nuk shënon ndonjë hap përpara në krahasim me ndarjet që ishin bë tashma në gramatikat tjera. Problem tjetër asht se ky klasifikim jo vetëm që vazhdoi me egzistu pa u qortu për gati tridhjetë e kusur vite, por edhe shërbeu dhe shërben edhe sot si klasifikim kryesor në shumicën e shkollave shqipe! Kësaj mujmë m’ia shtu edhe faktin se kjo gramatikë u botu nën emrin e Akademisë së Shkencave dhe të Arteve të Shqipërisë, institucion i cili ka botu, gjithashtu, me 1980, Fjalorin e Gjuhës së Sotme Shqipe, që të dy me pretendime normative! As më 1980, as sot, kundërshtitë, paradokset dhe shkarjet e Gramatikës apo të Fjalorit, apo edhe e të dyve bashkë, nuk u zgjidhën asnjëherë! Çfarë pune ma të randësishme kanë pasë gjuhëtarët e Akademisë? Ma e pakta: kanë mujtë me u marrë me qortimin e shkarjeve dhe paparimsive të veta
Zgjedhimi i parë
Marrja e trajtës së foljes në sikohën tashmore të dëftores si kriter kryesor nuk ka mujtë me i dhanë zgjidhje përfundimtare klasifikimit të foljeve në zgjedhime. E aq ma pak mbështetja ‘kryesisht’ dhe‘më ndonjë rast’ në kritere të tjera sepse kjo qasje e zhvlerëson kriterin si të tillë.
Në foljet e tipit laj-lava-larë (nënklasën 2 të klasës I (zgjedh. I), fjala vjen, autori e fut edhe foljen blej tue dhanë një shënim që tema e kësaj foljeje në vetën e dytë shumës të tashmores dëftore, në pashkutore dhe urdhërore del bli-. Në gegërishte trajta e kësaj foljeje ka shku drejt rregullsimit dhe sot mun me u ndëgju e me u lexu shumë shpesh si pashkutore bleja/bleje/blente apo urdhërore blej/bleni. Tash, ose do të duhej të rregullsohej kjo folje tue pranu një temë të vetme ble- ose do të duhej të klasifikohej si e parregullt sipas kriterit të dytë të vetë Demirajt. Një rast i ngjashëm ndodh edhe me foljet arrij/gjej (nënklasa 1[a A.M.] e klasës II) për të cilat Demiraj thotë se hyjnë në nënklasën që përfshin ‘një numër të kufizuar foljesh’. Nga ky ‘numër i kufizuar foljesh’, në të vërtetë, nuk ka tjetër folje. Asht folja mbërrij por këtë Demiraj e klasifikon në nënklasën 1[b A.M.]. Sipas F1980, foljet, arrij, mbërrij dhe gjej në toskërishten letrare dalin në thjeshtore jo me -jt- (si mba-jt-a) por vetëm me -t-: arri-t-a dhe mbërri-t-a dhe kjo i bën me dalë paradigmatikisht të parregullta. Mirëpo, në gegërishten letrare dy nga këto dalin edhe si arri-jt-a dhe mbërri-jt-a, dmth. ashtu qysh dalin foljet e rregullta me -jt- (mbajta, mbrojta). (Folja e tretë gjej mbetet e parregullt tue qenë se në asnjë shkrim, në asnjë gramatikë dhe në asnjë të folme nuk e kemi hasë si *gjejta-gjejtur.) Pra, Demiraj s’mun me u përcaktu as që arrij e mbërrij me qenë në një (nën)klasë. Edhe ma keq, qysh do ta shohim, bjen në kundërshti me Fjalorin e Akademisë.
Sh. D. zbaton dy kritere për foljet ‘arrij’ dhe ‘mbaj’ (foljet që dalin me -t- 1[a] dhe me -jt- 1[b]) por i trajton si të një nënklase. Një listë e 1[b] jepet në fusnotën 1a: gogësi-j, kërcëlli-j, teshti-j dhe shty-j dmth. që zgjedhohen si gogësi-j, ~jta, ~jtur, kërcëlli-j, ~jta, ~jtur, teshtij, ~jta, ~jtur dhe shtyj, ~jta, ~jtur Por në F:1980 /2002 janë klasifiku jo si folje të kësaj klase, por të klasës së tipit: gogësi/j, ~va, ~rë ose si gogësit,~a, ~ur etj. Pra, jepen dy mundësi dhe asnjëra nuk del me atë të Demirajt! Folja mbre-j te Demiraj asht klasifiku si e nënklasës 1[b], (zgjedh. II): mbre/j, ~jta, ~jtur por në F:1980 /2002 del: mbreh, ~a, ~ur. Në këtë listë gjendet edhe folja truaj-truajta-truajtur) që në F:1980/2002 del si e klasës së tipit truaj-trova-truar! Kështu, ose F:1980/2002 asht dashë me i qortu këta zëra, ose Gramatika e Akademisë asht dashë me rishiku listën e shembujve të vet gjatë ribotimeve për mos me i hutu nxanësit e studentët me udhëzime kundërthënëse sepse janë tekste që dalin nga institucioni i njëjtë, Akademia e Shkencave dhe e Arteve, tue ia shtu kësaj pretendimet se të dyja tekstet pretendojne me qenë normative. Një shqiptar, tue ndjekë dy tekste me pretendime të tilla normative, nuk din qysh m’ia bë: a asht autoritet, në këtë mes, fjalori apo gramatika e Akademisë? A e shkel normën një shqiptar kur shkrun teshtij-teshtiva-teshtirë (F1980/2002), tue ndjekë Kostallarin me grupin e tij, apo teshtij-teshtijta-teshtijtur; tue ndjekë këshillat e Demirajt? A me shkrugërgas-gërgava-gërgarë apo gërgas-gërgita-gërgitur? Ndoshta do të varet nga ajo se cilin libër e kap me dorë ma parë!
Nënklasë 2 ‘e rregullt’ e kësaj klase dalin foljet bëj dhe hyj për shkak se këto folje në thjeshtore dalin ‘me temë të zgjeruar -r-‘. Prap, simbas kriterit të dytë të Demirajt këto asht dashë me u klasifiku si të parregullta sepse janë vetëm dy folje të parme (bëj, hyj) dhe pesë të prejardhura (përbëj, ribëj, shpërbëj, zhbëj, ndërhyj) që e përbëjnë këtë grup dhe që, gjithsesi, shfaqin ‘parregullsi’ tue qenë se në thjeshtore e pjesore zgjerojnë temën me një ‘-r-’. Por, nëse këto folje asht dashë me hy në një klasë apo nënklasë të të rregulltave atëherë asht dashë me hy në nënklasën 2 (e tipit laj, zgj. I, kl. 1), sepse kanë ma shumë afërsi paradigmatike. Krahasoni: bë/j, ~RA, ~rë me la/j, ~VA, ~rë dhe këto me mbaj, ~JTA, ~JTUR! Folja bëjdallohet nga folja laj vetëm në thjeshtore ndërsa nga folja mbaj, edhe në thjeshtore, edhe në pjesore!
Zgjedhimi i dytë
Në zgjedhimin II, si klasë I, Sh. D. vendos foljet që ‘dalin me të njëjtën temë në të tashmen, në të kryerën e thjeshtë dhe në pjesore’: hap-hapa-hapur; vendos-vendosa-vendosur etj. Por, në një shënim, aj thotë se këtu futen edhe foljet e tipit: ik-i, ik-ën, ik-ën; hip-i, hip-ën, hip-ën të cilat në tri vetat tashmore dëftore dalin me mbaresa. Në të vërtetë, këto mbaresa janë arkaizma të cilat në të kaluarën kanë qenë veçori e kësaj klase në tërësi, prandej numri i tyre ndryshon simbas autorëve e ndonjëherë edhe në librat e ndryshëm të të njëjtit autor. Në vitin 1967 vetë Demiraj liston katër folje: ik-i, ec-i, hip-i dhe lyp-i. Këtë listë prej katër foljesh e ka edhe Sheperi qysh më 1927 (fq. 89). R. Memushaj (1989) propozon klasifikimin e tyre në klasën I, si të rregullta, dmth. pa këto mbaresa arkaike, një propozim padyshim me vend, sepse mbajtja e këtyre mbaresave i bën këto folje me dalë të parregullta.
Në grupin e foljeve që pësojnë apofoni (kalimet -e-/-je- në -o- (sjell-solla) dhe kjo merret si kriter për këtë nënklasë 1) janë listu edhe foljet që pësojnë edhe palatalizim (pjek-poqa e djeg-dogja). Këto folje, sipas kritereve të Demirajt, asht dashë me u trajtu si të parregullta, ose si një nënklasë e veçantë, gjithnjë simbas kriterit të dytë të vetë autorit. Poende, këtu kanë hy si nënklasë b) edhe foljet dal dhe marr!
Në nënklasën 2 të klasës II Sh. D. klasifikon foljet ‘me temë të zgjeruar të tipit përkas, që pësojnë ndërrim zanor a:e në vetën e dytë e të tretë njëjës të kohës së tashme të mënyrës dëftore dhe që në të kryerën e thjeshtë dalin ose me temë të pazgjeruar ose edhe me temën e zgjeruar të së tashmes duke pësuar ndërrimin e:i.’ (2002 fq. 283). Autori paraqet një listë, sipas tij shteruse, tue thanë ‘këto janë’: bërtas, buças, çokas, flas (
Folja flas paraqet shpërndërrime tingullore që s’i lënë asnjë mundësi që të trajtohet si e rregullt në asnjë klasë dhe me asnjë kriter të vetë Demirajt. Autori i referohet‘referencës diakronike’ (nga dispensa e tij e vitit 1967 ku thoshte se nuk do të përjashtonte ndonjë ‘referencë diakronike’ gjatë klasifikimit. Problemi asht se në tekstin e ri dhe në ribotimet e tij (1976-2002) këtë gjysë-kriter, vetë Demiraj, e ka heqë nga teksti, ndërsa vazhdon m’iu referu si kriter) dhe paraqet trajtën e supozuar ‘*folas’ si argument pse folja flas duhet të klasifikohet në këtë klasë! Fundi i fundit, problemi nuk asht marrja e referencës prapavështruese (diakronike) si kriter, por problem asht zbatimi i këtij kriteri vetëm te një folje e vetme mbrenda një klase dhe zhverësimi i kriterit të parë që Sh. D. e vendos tue thënë se qasja e tij ka me qenë tashvështruese (sinkronike)! Nëse do të zbatohej një kriter në mënyrë të këtillë përzgjedhëse atëherë pse këtu të mos kishin hy edhe dijta, arrijtae mbërrijta të cilat nuk janë vetëm referenca prapavështruese por edhe përzgjedhje në mes variantesh letrare të cilat, për ma tepër, e stabilizojnë sistemin si tërësi.
Foljet brohoras, gërgas, godas, sokëllas, trohas, vërras nuk gjenden në listën e kësaj klase të Demirajt por janë në F:1980/2002 si brohor/AS-~ITA-~ITUR etj. Për ma tepër, folja gërgas te Demiraj del si e nënklasës 3 e kësaj klase, bashkë me foljet shkas, vras, ngas! Dmth. supozimi asht se folja gërgas duhet të zgjedhohet si gërAS-gërgaVA-gërgaRë! Ndërsa në F:1980/2002 del si gërg/AS-~ITA-~ITUR!
Në ‘Shënim’ autori thotë se ‘në këtë nënklasë përfshihen edhe foljet shes, pres (prita), zbres’ (fq. 283). Përveç këtyre janë edhe disa folje të parme: bares e qes (në F:1980/2002 jepet si kryesore trajta qit/s); dhe të prejardhura mirëpres, ndërpres, parapres, paraqes (në F:1980/2002 jepet si kryesore trajtaparaqit), stërshes (në F:1980) jepet vetëm trajta joveprore stërshitem) dhe rishes. Arsyeja pse po e japin një listë të plotë asht se, qysh shihet, numri i foljeve të tipit shes asht dy herë ma i madh sesa që e paraqet autori si listë shteruese. Ky grup, poashtu, paraqet dallim paradigmatik nga nënklasa ku e ka klasifiku Demiraj, prandaj asht dashë me u trajtu si nënklasë më vete tue qenë se në vetën e parë e të dytë njëjës tashmore dëftore nuk paraqitet shpërndërrimi -as/-es por -es/et (le të krahasohet, fjala vjen, njëjësi (I) godas/shes, (II) godet/shet.
Zgjedhimi i tretë
Zgjedhimi i tretë asht dëshmia ma e mirë e dhunimit të të gjitha kritereve që Demiraj i ka parashtru si kritere. Numri i foljeve që përfshin ky zgjedhim asht 9 (me shkrim: nandë)! Zgjedhimi i parë ka rreth dy mijë e treqind folje; zgjedhimi i dytë ka rreth një mijë e treqind folje dhe i treti: nandë! Dmth. me numra 2300:1300:9! Janë një mori klasash e nënklasash që kanë numër ma të madh sesa ky zgjedhim! Për ma tepër, ky zgjedhim prej nandë foljesh asht stërnda, ma tutje, në tri klasa:
- klasa I, me 4 (katër) folje: vë, zë, përzë dhe nxë;
- klasa II, me 3 (tri) folje: di, fle dhe ngre ngaqë në tashmore mbarokan me zanore dhe në thjeshtore marrin një -t-. Me këtë kriter këtu do të duhej me qenë edhe folja ‘vete/vajtur’ sepse për Sh. D. ishte njësoj veçoria -t-/-jt- dhe
- klasa e III, me 2 (dy) folje: pi dhe shtie!Pra, bëhet fjalë për një klasë prej DY foljesh! Në shënimin e radhës autori shton se ‘(s)ipas paradigmës së zgjedhimit III zgjedhohen (…) edhe foljet e parregullta lë (la-shë, lë-në) dhe bie (ra-shë, rë-në)’. E pse nuk asht përfshi këtu edhe folja bie (pru-ra, pru-rë) që ndjek të njëjtin model?
Foljet e parregullta
Sh. Demiraj njeh si të parregullta 14 folje të cilat i ndan në folje të parregullta supletive: jam, kam, bie (1), bie (2), ha, jap, rri, shoh dhe vij dhe në folje të parregullta josupletive: them, dua, lë, vdes, dhe vete. Nëse krahasojmë foljen bie, rri apo lë si të parregullta, me foljet shpie, shtie, vë, zë e të tjera si këto na nuk shohim ndonjë dallim të madh mes tyre. Në tashmoren dëftore, të cilën Demiraj e ka kriter kryesor, shumica e tyre dalin me trajta të rregullta. Le të krahasojmë edhe me trajta ma përfaqësuese, fjala vjen, foljen lë-lashë-lënë me vë-vura-vënë; apo vete-vajta-vajtur me vdes-vdiqa-vdekur. Folja vdes – e parregullt – pëson, nëse jo ma shumë, atëherë po aq ndryshime sa edhe folja vete që te Demiraj del ‘e rregullt’! Pika ma e dobët te Demiraj – dhe, fatkeqsisht, te të gjithë gramatikëhartuesit e shqipes – asht që aj nuk sheh kurrfarë rregullsie paradigmatike te foljet që i klasifikon si të parregullta, ndoshta tue u nisë prej emrit të tyre, sepse tashmë janë qujtë të parregullta. Mirëpo, qysh do të shihet në qasjen tonë, edhe foljet e parregullta të shqipes kanë rregullsi mjaft të qëndrushme me ndonjë përjashtim shumë të rrallë.
Foljet e nënklasës 1, të klasës II: nxjerr, vdjerr e marr apo ndjek, përpjek, ndjek dhe përndjek po ashtu paraqesin parregullsi në nënklasat e tyre sipas kritereve të Demirajt por nuk asht thanë kurrkund shkoqur e qartë cili ndryshim paradigmatik, deri në çfarë mase, nuk do të trajtohet parregullsi nëse paraqitet te ndonjë folje dhe për ç’arsye. Folja shtie, gjithnjë sipas Demirajt, quhet e rregullt dhe i përket klasës III (zgjedh. III) i përbamë prej dy foljesh: pi dhe shtie. Çfarë ka paradigmatikisht të rregullt mes foljes pi dhe shtie? Në krahasimin e foljeve në tashmoren e thjeshtoren e dëftores dhe në pjesore dalin si në Tabelën 2
Tabela 2
Qysh mun me u pa qartë, në tashmoren dëftore dhe në pjesore s’ka asgja të përbashkët në mes të foljes pi/pirë dhe shtie/shtënë por krahasimi në mes të foljes shtie dhe shpie tregon se çdo gja mun me u qujtë rregullsi paradigmatike në tashmoren dëftore e në pjesore. Ajo që dallohet në mes të foljes shtie e shpiejanë trajtat në thjeshtoren dëftore. Por në trajta të tjera të dyta na shohim që folja shtie në çiftin thjeshtore/pjesore del edhe si shtura/shturë (CIPO:1949; KAMSI:2000) e shtyra/shtyrë (SHEPERI:1927)(te arbëreshët si pjesore del edhe shtier e shtunur (KAMSI:2000; GERBINO :2009) por del edhe si shtira/shtirë (CAMAJ:1984; FGjSh:1954); ndërsa folja shpie del edhe si shpura/shpurë (CIPO:1949; RIZA:1967(1997)) (te arbëreshët edhe shpita/shpitur (KAMSI:2000). Në këtë mes, egziston trajta në thjeshtoreshtira/shtire/shtiri për me u njëjtësu me paradigmën e foljes shpie. Por, të klasifikohet folja shtie me foljenpi në një klasë dhe të ndahet menjanë folja shpie asht, vërtet, e paarsyetushme tue marrë parasysh faktin që edhe vetë Demiraj pohon se trajtën e tashmores ka me e marrë si kriter kryesor! Dhe në tashmore foljet shtie/shpie dalin krejt njësoj ndërsa folja pi del ndryshe nga folja shtie.
Le të përmendim edhe disa folje që shfaqin parregullsi të tjera të cilat Demiraj nuk i shqyrton fare. Foljet e tipit vesh, (zhvesh, përvesh), fsheh, kreh në vetën e dytë shumës tashmore dëftore dhe në pashkutore ndërrojnë tingullin -e-~-i-: vishni:vishja; fshihni:fshihja; krihni:krihja etj. Nuk dihet se ku bëjnë pjesë këto folje. Nuk thuhet, masandej, se ku bëjnë pjesë foljet pyes, picas, ndiej, ziej, përziej. Qysh shihet, nuk ka qoftë edhe një kriter të vetëm të parashtruar prej vetë Demirajt që nuk bjen ndesh, në mënyrën ma shembullore, me një apo ma shumë kritere të mbarështuar prej vetë autorit. A mun me u qujtë ky klasifikim, klasifikim me kritere? A ka mujtë një qasje e këtillë me i dhënë çfarëdo zgjidhje klasifikimit të foljeve në zgjedhime? Pa asnjë dyshim, jo.
Agim MORINA
Londër, 11 gusht 2012
Kriteret e Demirajt
Sh. Demiraj e nis kështu nënkapitullin për klasifikimin e foljeve në zgjedhime në Gramatikën e Gjuhës Shqipe 1 (Grup Autorësh, Gramatika e Gjuhës Shqipe 1, AShSh, IGjL, Tiranë, 2002. Kapitulli për foljet i shkruar nga Sh. Demiraj në fqt. 259-356. Pjesa për klasifikimin e foljeve fqt. 278-285. Fjalët në kllapa katrore tregojnë ndryshimet kozmetike nga botimi i parë i vitit 1976):
Pohim i parë se ‘arsyeja kryesore’ qëndroka në ‘vështirësitë që paraqit sistemi foljor i shqipes’ asht i paqëndrushëm dhe i paargumentuar sepse shqipja nuk ka një sistem shumë ma të ndërlikuar se shumë gjuhë të tjera indo-europiane, e aq ma pak e ka të pazgjidhshëm. Në të vërtetë, asht e kundërta: problemi ma i madh për morfologjinë e shqipes janë vetë autorët që e kanë studiu shqipen dhe pamundësia e tyre për m’i shpjegu si duhet rregullsitë e shqipes.
1. Problemi do të shihet në planin thjesht sinkronik dhe si bazë do të merret shqipja e sotme letrare.
2. Një folje që gjatë zgjedhimit paraqit parregullsi që nuk e lejojnë të grupohet me folje të tjera, do të lihet jashtë klasifikimit në zgjedhime dhe do të trajtohet si e parregullt. Këtu është fjala jo vetëm për foljet supletive por edhe për ato folje temat e të cilave gjatë zgjedhimit pësojnë ndërrime tingujsh që në shqipen e sotme paraqiten të veçuara (…).
3. Për klasifikimin e foljeve në zgjedhime do të mbështetemi në tingullin fundor (përkatësisht tingujt fundorë, kur këta janë togje zanoresh) të temave si dhe në mbaresat vetore të kohës së tashme të mënyrës dëftore në formën [diatezën] veprore. Për të gjetur temën do të mbështetemi kryesisht (nën. A.M.) në formën e vetës së tretë (më ndonjë rast edhe në atë (nën. A.M.) të vetës së dytë njëjës) të së tashmes, pasi në këtë formë, që është një nga më të përdorurat, tema e foljes mund të veçohet relativisht lehtë në shqipen e sotme letrare.
4. Për ndarjen e mëtejshme të zgjedhimeve në klasa e nënklasa do të mbështetemi jo vetëm (nën. A.M.)në temën e kohës së tashme, por edhe (nën. A.M.) në atë të së kryerës së thjeshtë e në disa raste (nën. A.M.) edhe në atë të pjesores.’
5. Për renditjen e zgjedhimeve të ndryshme dhe të klasave e të nënklasave përkatëse do të merren parasysh sasia numerike e foljeve, që ato ngërthejnë, si edhe shkalla e prodhimtarisë së tyre.’ (fqt. 278-279)Kriteret si kundër-kritere Sipas këtyre kritereve na e kemi paraqitë klasifikimin e Demirajt në mënyrë tabelare (Tabela 1)
Tabela 1
Le të shpjegohemi.
1. Në vitin 1969 ‘shqipe e sotme letrare’ nuk ishte ajo që na paraqitet vetëm si toskërishte letrare.
2. Demiraj e thotë qartë:‘Një folje që gjatë zgjedhimit paraqit parregullsi që nuk e lejojnë të grupohet me folje të tjera, do të lihet jashtë klasifikimit në zgjedhime dhe do të trajtohet si e parregullt’. Por problemi asht që aj nuk ka arrijtë me bë identifikimin e saktë të foljeve të parregullta, qoftë edhe simbas kritereve të veta. Nga 18 foljet që i njihte si të parregullta më 1967, në vitet 1976-2002 i ul në 14. Folja ‘lë’ nuk figuron fare në vitin 1967 në listën e të parregulltave, as supletive, as josupletive! Por nga të parregulltat e vitit 1967 në vitet 1974-2002 janë heqë foljet zë, vë, nxë, shtie dhe shpie dhe janë bë ‘të rregullta’. Në bazë të cilit kriter? Për këtë nuk jepet asnjë shpjegim.
3. Edhe kriteri i tretë i Demirajt asht i paqartë për vetë Demirajn. Aj thotë se ‘do të mbështetemi në mbaresat vetore të kohës së tashme’ dhe se ‘për të gjetur temën do të mbështetemi kryesisht (nën. A.M.)në formën e vetës së tretë (më ndonjë rast edhe (nën. A.M.) në atë të vetës së dytë njëjës). Vetë fjalët ‘kryesisht’ dhe ‘më ndonjë rast edhe…’ e bëjnë këtë kriter kundër-kriter, për ekselencë! Sepse çfarëdo që asht jashtë ‘kryesisht’-it dhe çfarëdo që asht jashtë ‘më-ndonjë-rast’-it sipas kriterit të dytë të vetë Demirajt, le të përkujtojmë: ‘((n)jë folje që gjatë zgjedhimit paraqit parregullsi (…) do të lihet jashtë klasifikimit në zgjedhime dhe do të trajtohet si e parregullt’ duhet me u klasifiku si e parregullt. Sepse kurrkush, e qysh shihet as vetë Demiraj, nuk e din se cilat janë foljet përveç ‘kryesisht’-it dhe cilat janë të ‘më-ndonjë-rast’-it, tue pasë parasysh faktin që vetë autori nuk ka bë një listim të foljeve me pretendime shteruse, një leksikon foljesh! Kështu, kriteri i dytë e demanton kriterin e tretë. Në të vërtetë, pyetja do të duhej me qenë: a ka parimsi, a ka kriter, me përcaktimet ‘kryesisht’ e ‘më ndonjë rast’? Natyrisht që jo.
4. I ashtuqujturi ‘kriter i katërt’ ia kalon edhe kriterit të tretë për nga mohimi shembullor i të qenit kriter sepse Demiraj pohon se ‘për ndarjen e mëtejshme të zgjedhimeve në klasa e nënklasa do të mbështetemi jo vetëm (nën. A.M.) në temën e kohës së tashme, por edhe (nën. A.M.) në atë të së kryerës së thjeshtë e në disa raste (nën. A.M.) edhe në atë të pjesores.’ Pra, shprehjet ‘jo vetëm’, ‘por edhe’ dhe, prap, ‘në disa raste’ bijnë ndesh edhe një herë me kriterin e dytë, sikurse me të tretin, dhe e lënë pezull faktin se cilat janë foljet me nënkriterin ‘jo vetëm’, cilat me nënkriterin ‘por edhe’ dhe cilat mbeten me nënkriterin ‘në disa raste’! Vetë fjala kriter këtu bëhet e pakuptimtë. E para që na vjen në mendje asht se nëse egziston një folje e cila ‘në disa raste’ duhet me u pa ndryshe, pra, duhet me përmbushë një kriter shtesë, atëherë ajo, realisht, nuk do të duhej me i taku asaj klase apo atij zgjedhimi dhe, prap, do të duhej me qenë ose një (nën)klasë tjetër, ose e parregullt për m’u pajtu me kriterin e dytë.
5. Kriteri i pestë i Demirajt merr për bazë ‘shkallën numerike’ dmth. përpjestimin numerik të foljeve. Ky asht i vetmi kriter të cilin Demiraj e ka respektu pak ma mirë sesa kriteret e tjera, megjithëse edhe këtë e ka dhunu me shpikjen e zgjedhimit të tretë prej nandë foljesh gja që ka kriju një asimetri të paarsyetushme të zgjedhimeve. Për me qenë edhe ma keq, ky zgjedhim stërndahet ma tej edhe në tri nënklasa të përbëra prej 4, 3 dhe 2 foljesh!
Zgjedhimi i parë
Marrja e trajtës së foljes në sikohën tashmore të dëftores si kriter kryesor nuk ka mujtë me i dhanë zgjidhje përfundimtare klasifikimit të foljeve në zgjedhime. E aq ma pak mbështetja ‘kryesisht’ dhe‘më ndonjë rast’ në kritere të tjera sepse kjo qasje e zhvlerëson kriterin si të tillë.
Në foljet e tipit laj-lava-larë (nënklasën 2 të klasës I (zgjedh. I), fjala vjen, autori e fut edhe foljen blej tue dhanë një shënim që tema e kësaj foljeje në vetën e dytë shumës të tashmores dëftore, në pashkutore dhe urdhërore del bli-. Në gegërishte trajta e kësaj foljeje ka shku drejt rregullsimit dhe sot mun me u ndëgju e me u lexu shumë shpesh si pashkutore bleja/bleje/blente apo urdhërore blej/bleni. Tash, ose do të duhej të rregullsohej kjo folje tue pranu një temë të vetme ble- ose do të duhej të klasifikohej si e parregullt sipas kriterit të dytë të vetë Demirajt. Një rast i ngjashëm ndodh edhe me foljet arrij/gjej (nënklasa 1[a A.M.] e klasës II) për të cilat Demiraj thotë se hyjnë në nënklasën që përfshin ‘një numër të kufizuar foljesh’. Nga ky ‘numër i kufizuar foljesh’, në të vërtetë, nuk ka tjetër folje. Asht folja mbërrij por këtë Demiraj e klasifikon në nënklasën 1[b A.M.]. Sipas F1980, foljet, arrij, mbërrij dhe gjej në toskërishten letrare dalin në thjeshtore jo me -jt- (si mba-jt-a) por vetëm me -t-: arri-t-a dhe mbërri-t-a dhe kjo i bën me dalë paradigmatikisht të parregullta. Mirëpo, në gegërishten letrare dy nga këto dalin edhe si arri-jt-a dhe mbërri-jt-a, dmth. ashtu qysh dalin foljet e rregullta me -jt- (mbajta, mbrojta). (Folja e tretë gjej mbetet e parregullt tue qenë se në asnjë shkrim, në asnjë gramatikë dhe në asnjë të folme nuk e kemi hasë si *gjejta-gjejtur.) Pra, Demiraj s’mun me u përcaktu as që arrij e mbërrij me qenë në një (nën)klasë. Edhe ma keq, qysh do ta shohim, bjen në kundërshti me Fjalorin e Akademisë.
Sh. D. zbaton dy kritere për foljet ‘arrij’ dhe ‘mbaj’ (foljet që dalin me -t- 1[a] dhe me -jt- 1[b]) por i trajton si të një nënklase. Një listë e 1[b] jepet në fusnotën 1a: gogësi-j, kërcëlli-j, teshti-j dhe shty-j dmth. që zgjedhohen si gogësi-j, ~jta, ~jtur, kërcëlli-j, ~jta, ~jtur, teshtij, ~jta, ~jtur dhe shtyj, ~jta, ~jtur Por në F:1980 /2002 janë klasifiku jo si folje të kësaj klase, por të klasës së tipit: gogësi/j, ~va, ~rë ose si gogësit,~a, ~ur etj. Pra, jepen dy mundësi dhe asnjëra nuk del me atë të Demirajt! Folja mbre-j te Demiraj asht klasifiku si e nënklasës 1[b], (zgjedh. II): mbre/j, ~jta, ~jtur por në F:1980 /2002 del: mbreh, ~a, ~ur. Në këtë listë gjendet edhe folja truaj-truajta-truajtur) që në F:1980/2002 del si e klasës së tipit truaj-trova-truar! Kështu, ose F:1980/2002 asht dashë me i qortu këta zëra, ose Gramatika e Akademisë asht dashë me rishiku listën e shembujve të vet gjatë ribotimeve për mos me i hutu nxanësit e studentët me udhëzime kundërthënëse sepse janë tekste që dalin nga institucioni i njëjtë, Akademia e Shkencave dhe e Arteve, tue ia shtu kësaj pretendimet se të dyja tekstet pretendojne me qenë normative. Një shqiptar, tue ndjekë dy tekste me pretendime të tilla normative, nuk din qysh m’ia bë: a asht autoritet, në këtë mes, fjalori apo gramatika e Akademisë? A e shkel normën një shqiptar kur shkrun teshtij-teshtiva-teshtirë (F1980/2002), tue ndjekë Kostallarin me grupin e tij, apo teshtij-teshtijta-teshtijtur; tue ndjekë këshillat e Demirajt? A me shkrugërgas-gërgava-gërgarë apo gërgas-gërgita-gërgitur? Ndoshta do të varet nga ajo se cilin libër e kap me dorë ma parë!
Nënklasë 2 ‘e rregullt’ e kësaj klase dalin foljet bëj dhe hyj për shkak se këto folje në thjeshtore dalin ‘me temë të zgjeruar -r-‘. Prap, simbas kriterit të dytë të Demirajt këto asht dashë me u klasifiku si të parregullta sepse janë vetëm dy folje të parme (bëj, hyj) dhe pesë të prejardhura (përbëj, ribëj, shpërbëj, zhbëj, ndërhyj) që e përbëjnë këtë grup dhe që, gjithsesi, shfaqin ‘parregullsi’ tue qenë se në thjeshtore e pjesore zgjerojnë temën me një ‘-r-’. Por, nëse këto folje asht dashë me hy në një klasë apo nënklasë të të rregulltave atëherë asht dashë me hy në nënklasën 2 (e tipit laj, zgj. I, kl. 1), sepse kanë ma shumë afërsi paradigmatike. Krahasoni: bë/j, ~RA, ~rë me la/j, ~VA, ~rë dhe këto me mbaj, ~JTA, ~JTUR! Folja bëjdallohet nga folja laj vetëm në thjeshtore ndërsa nga folja mbaj, edhe në thjeshtore, edhe në pjesore!
Zgjedhimi i dytë
Në zgjedhimin II, si klasë I, Sh. D. vendos foljet që ‘dalin me të njëjtën temë në të tashmen, në të kryerën e thjeshtë dhe në pjesore’: hap-hapa-hapur; vendos-vendosa-vendosur etj. Por, në një shënim, aj thotë se këtu futen edhe foljet e tipit: ik-i, ik-ën, ik-ën; hip-i, hip-ën, hip-ën të cilat në tri vetat tashmore dëftore dalin me mbaresa. Në të vërtetë, këto mbaresa janë arkaizma të cilat në të kaluarën kanë qenë veçori e kësaj klase në tërësi, prandej numri i tyre ndryshon simbas autorëve e ndonjëherë edhe në librat e ndryshëm të të njëjtit autor. Në vitin 1967 vetë Demiraj liston katër folje: ik-i, ec-i, hip-i dhe lyp-i. Këtë listë prej katër foljesh e ka edhe Sheperi qysh më 1927 (fq. 89). R. Memushaj (1989) propozon klasifikimin e tyre në klasën I, si të rregullta, dmth. pa këto mbaresa arkaike, një propozim padyshim me vend, sepse mbajtja e këtyre mbaresave i bën këto folje me dalë të parregullta.
Në grupin e foljeve që pësojnë apofoni (kalimet -e-/-je- në -o- (sjell-solla) dhe kjo merret si kriter për këtë nënklasë 1) janë listu edhe foljet që pësojnë edhe palatalizim (pjek-poqa e djeg-dogja). Këto folje, sipas kritereve të Demirajt, asht dashë me u trajtu si të parregullta, ose si një nënklasë e veçantë, gjithnjë simbas kriterit të dytë të vetë autorit. Poende, këtu kanë hy si nënklasë b) edhe foljet dal dhe marr!
Në nënklasën 2 të klasës II Sh. D. klasifikon foljet ‘me temë të zgjeruar të tipit përkas, që pësojnë ndërrim zanor a:e në vetën e dytë e të tretë njëjës të kohës së tashme të mënyrës dëftore dhe që në të kryerën e thjeshtë dalin ose me temë të pazgjeruar ose edhe me temën e zgjeruar të së tashmes duke pësuar ndërrimin e:i.’ (2002 fq. 283). Autori paraqet një listë, sipas tij shteruse, tue thanë ‘këto janë’: bërtas, buças, çokas, flas (
Folja flas paraqet shpërndërrime tingullore që s’i lënë asnjë mundësi që të trajtohet si e rregullt në asnjë klasë dhe me asnjë kriter të vetë Demirajt. Autori i referohet‘referencës diakronike’ (nga dispensa e tij e vitit 1967 ku thoshte se nuk do të përjashtonte ndonjë ‘referencë diakronike’ gjatë klasifikimit. Problemi asht se në tekstin e ri dhe në ribotimet e tij (1976-2002) këtë gjysë-kriter, vetë Demiraj, e ka heqë nga teksti, ndërsa vazhdon m’iu referu si kriter) dhe paraqet trajtën e supozuar ‘*folas’ si argument pse folja flas duhet të klasifikohet në këtë klasë! Fundi i fundit, problemi nuk asht marrja e referencës prapavështruese (diakronike) si kriter, por problem asht zbatimi i këtij kriteri vetëm te një folje e vetme mbrenda një klase dhe zhverësimi i kriterit të parë që Sh. D. e vendos tue thënë se qasja e tij ka me qenë tashvështruese (sinkronike)! Nëse do të zbatohej një kriter në mënyrë të këtillë përzgjedhëse atëherë pse këtu të mos kishin hy edhe dijta, arrijtae mbërrijta të cilat nuk janë vetëm referenca prapavështruese por edhe përzgjedhje në mes variantesh letrare të cilat, për ma tepër, e stabilizojnë sistemin si tërësi.
Foljet brohoras, gërgas, godas, sokëllas, trohas, vërras nuk gjenden në listën e kësaj klase të Demirajt por janë në F:1980/2002 si brohor/AS-~ITA-~ITUR etj. Për ma tepër, folja gërgas te Demiraj del si e nënklasës 3 e kësaj klase, bashkë me foljet shkas, vras, ngas! Dmth. supozimi asht se folja gërgas duhet të zgjedhohet si gërAS-gërgaVA-gërgaRë! Ndërsa në F:1980/2002 del si gërg/AS-~ITA-~ITUR!
Në ‘Shënim’ autori thotë se ‘në këtë nënklasë përfshihen edhe foljet shes, pres (prita), zbres’ (fq. 283). Përveç këtyre janë edhe disa folje të parme: bares e qes (në F:1980/2002 jepet si kryesore trajta qit/s); dhe të prejardhura mirëpres, ndërpres, parapres, paraqes (në F:1980/2002 jepet si kryesore trajtaparaqit), stërshes (në F:1980) jepet vetëm trajta joveprore stërshitem) dhe rishes. Arsyeja pse po e japin një listë të plotë asht se, qysh shihet, numri i foljeve të tipit shes asht dy herë ma i madh sesa që e paraqet autori si listë shteruese. Ky grup, poashtu, paraqet dallim paradigmatik nga nënklasa ku e ka klasifiku Demiraj, prandaj asht dashë me u trajtu si nënklasë më vete tue qenë se në vetën e parë e të dytë njëjës tashmore dëftore nuk paraqitet shpërndërrimi -as/-es por -es/et (le të krahasohet, fjala vjen, njëjësi (I) godas/shes, (II) godet/shet.
Zgjedhimi i tretë
Zgjedhimi i tretë asht dëshmia ma e mirë e dhunimit të të gjitha kritereve që Demiraj i ka parashtru si kritere. Numri i foljeve që përfshin ky zgjedhim asht 9 (me shkrim: nandë)! Zgjedhimi i parë ka rreth dy mijë e treqind folje; zgjedhimi i dytë ka rreth një mijë e treqind folje dhe i treti: nandë! Dmth. me numra 2300:1300:9! Janë një mori klasash e nënklasash që kanë numër ma të madh sesa ky zgjedhim! Për ma tepër, ky zgjedhim prej nandë foljesh asht stërnda, ma tutje, në tri klasa:
- klasa I, me 4 (katër) folje: vë, zë, përzë dhe nxë;
- klasa II, me 3 (tri) folje: di, fle dhe ngre ngaqë në tashmore mbarokan me zanore dhe në thjeshtore marrin një -t-. Me këtë kriter këtu do të duhej me qenë edhe folja ‘vete/vajtur’ sepse për Sh. D. ishte njësoj veçoria -t-/-jt- dhe
- klasa e III, me 2 (dy) folje: pi dhe shtie!Pra, bëhet fjalë për një klasë prej DY foljesh! Në shënimin e radhës autori shton se ‘(s)ipas paradigmës së zgjedhimit III zgjedhohen (…) edhe foljet e parregullta lë (la-shë, lë-në) dhe bie (ra-shë, rë-në)’. E pse nuk asht përfshi këtu edhe folja bie (pru-ra, pru-rë) që ndjek të njëjtin model?
Foljet e parregullta
Sh. Demiraj njeh si të parregullta 14 folje të cilat i ndan në folje të parregullta supletive: jam, kam, bie (1), bie (2), ha, jap, rri, shoh dhe vij dhe në folje të parregullta josupletive: them, dua, lë, vdes, dhe vete. Nëse krahasojmë foljen bie, rri apo lë si të parregullta, me foljet shpie, shtie, vë, zë e të tjera si këto na nuk shohim ndonjë dallim të madh mes tyre. Në tashmoren dëftore, të cilën Demiraj e ka kriter kryesor, shumica e tyre dalin me trajta të rregullta. Le të krahasojmë edhe me trajta ma përfaqësuese, fjala vjen, foljen lë-lashë-lënë me vë-vura-vënë; apo vete-vajta-vajtur me vdes-vdiqa-vdekur. Folja vdes – e parregullt – pëson, nëse jo ma shumë, atëherë po aq ndryshime sa edhe folja vete që te Demiraj del ‘e rregullt’! Pika ma e dobët te Demiraj – dhe, fatkeqsisht, te të gjithë gramatikëhartuesit e shqipes – asht që aj nuk sheh kurrfarë rregullsie paradigmatike te foljet që i klasifikon si të parregullta, ndoshta tue u nisë prej emrit të tyre, sepse tashmë janë qujtë të parregullta. Mirëpo, qysh do të shihet në qasjen tonë, edhe foljet e parregullta të shqipes kanë rregullsi mjaft të qëndrushme me ndonjë përjashtim shumë të rrallë.
Foljet e nënklasës 1, të klasës II: nxjerr, vdjerr e marr apo ndjek, përpjek, ndjek dhe përndjek po ashtu paraqesin parregullsi në nënklasat e tyre sipas kritereve të Demirajt por nuk asht thanë kurrkund shkoqur e qartë cili ndryshim paradigmatik, deri në çfarë mase, nuk do të trajtohet parregullsi nëse paraqitet te ndonjë folje dhe për ç’arsye. Folja shtie, gjithnjë sipas Demirajt, quhet e rregullt dhe i përket klasës III (zgjedh. III) i përbamë prej dy foljesh: pi dhe shtie. Çfarë ka paradigmatikisht të rregullt mes foljes pi dhe shtie? Në krahasimin e foljeve në tashmoren e thjeshtoren e dëftores dhe në pjesore dalin si në Tabelën 2
Tabela 2
Qysh mun me u pa qartë, në tashmoren dëftore dhe në pjesore s’ka asgja të përbashkët në mes të foljes pi/pirë dhe shtie/shtënë por krahasimi në mes të foljes shtie dhe shpie tregon se çdo gja mun me u qujtë rregullsi paradigmatike në tashmoren dëftore e në pjesore. Ajo që dallohet në mes të foljes shtie e shpiejanë trajtat në thjeshtoren dëftore. Por në trajta të tjera të dyta na shohim që folja shtie në çiftin thjeshtore/pjesore del edhe si shtura/shturë (CIPO:1949; KAMSI:2000) e shtyra/shtyrë (SHEPERI:1927)(te arbëreshët si pjesore del edhe shtier e shtunur (KAMSI:2000; GERBINO :2009) por del edhe si shtira/shtirë (CAMAJ:1984; FGjSh:1954); ndërsa folja shpie del edhe si shpura/shpurë (CIPO:1949; RIZA:1967(1997)) (te arbëreshët edhe shpita/shpitur (KAMSI:2000). Në këtë mes, egziston trajta në thjeshtoreshtira/shtire/shtiri për me u njëjtësu me paradigmën e foljes shpie. Por, të klasifikohet folja shtie me foljenpi në një klasë dhe të ndahet menjanë folja shpie asht, vërtet, e paarsyetushme tue marrë parasysh faktin që edhe vetë Demiraj pohon se trajtën e tashmores ka me e marrë si kriter kryesor! Dhe në tashmore foljet shtie/shpie dalin krejt njësoj ndërsa folja pi del ndryshe nga folja shtie.
Le të përmendim edhe disa folje që shfaqin parregullsi të tjera të cilat Demiraj nuk i shqyrton fare. Foljet e tipit vesh, (zhvesh, përvesh), fsheh, kreh në vetën e dytë shumës tashmore dëftore dhe në pashkutore ndërrojnë tingullin -e-~-i-: vishni:vishja; fshihni:fshihja; krihni:krihja etj. Nuk dihet se ku bëjnë pjesë këto folje. Nuk thuhet, masandej, se ku bëjnë pjesë foljet pyes, picas, ndiej, ziej, përziej. Qysh shihet, nuk ka qoftë edhe një kriter të vetëm të parashtruar prej vetë Demirajt që nuk bjen ndesh, në mënyrën ma shembullore, me një apo ma shumë kritere të mbarështuar prej vetë autorit. A mun me u qujtë ky klasifikim, klasifikim me kritere? A ka mujtë një qasje e këtillë me i dhënë çfarëdo zgjidhje klasifikimit të foljeve në zgjedhime? Pa asnjë dyshim, jo.
Agim MORINA
Londër, 11 gusht 2012
No comments:
Post a Comment