SHFYTYRIMI I NJË KRYEVEPRE

Si ndodhi që botimi i veprës së P. Boganit ‘Çeta e profetëve’, (Rilindja, Prishtinë, 1990) nga i ashtuquajturi ‘transliterues në gjuhën e sotme’, Dr Engjëll SEDAJ, dhe nga i ashtuquajturi ‘redaktor i transliterimit në gjuhën e sotme’, Dr Ibrahim RUGOVA, të pësojë dështim të plotë.


Tekstet e vjetra dhe koha jonë

Tekstet e vjetra janë fosile gjuhësore, të cilat ruajnë në vete të gjitha veçoritë e kohës kur ato janë krijuar. Për studiuesit e ndryshëm ato janë shkallë për të zbritur në thellësitë e së kaluarës, për ta ndeshur kështu një gjendje më të hershme të gjuhës në të kaluarën dhe mundësi për ta krahasuar atë me shkallën e sotme të zhvillimit gjuhësor. Pra, vlera më parësore, natyrisht, jo e vetme, e këtyre teksteve është konzervimi i materialit fonetik, leksikor, sintaktik etj., prandaj puna me to do të duhej të ishte po aq e kujdesshme sa edhe puna në restaurimin e një pikture të vjetër e cila në çdo çast është në rrezik të shkapërderdhet. Aq më tepër kjo do të duhej të zbatohej me tekstet e vjetra të letërsisë së vjetër shqipe, sepse nuk janë kutadi sa shumë dhe, ngaqë, deri vonë, nga këto tekste janë botuar nga pesë‑gjashtë fjalë të urta të cilat i kanë nxjerrë dhe i kanë lejuar censorë të ndryshëm. Thjesht, këto tekste tek tash botohen për herë parë në hapësirën tonë në mënyrë më të plotë: Lekë Matrënga, Pjetër Budi, Frang Bardhi, Pjetër Bogdani etj. (Ri)botimi i tyre është vonesë historike prej qindra vjetësh, por kur dihen rrethanat nëpër të cilat kaloi populli në gjuhën e të cilit u shkruan këto libra, prapë mund të thuhet: ‘Më mirë vonë se kurrë!’
Për fat të mirë, letërsia e vjetër shqipe, përveç vlerës së saj si dëshmi historike‑gjuhësore, ka edhe vlerat e saj artistike, religjioze, shkencore e filozofike. E persekutuar dhe e shpallur si destruktive kjo letërsi u internua në një hapësirë ku shkonin dhe e vizitonin vetëm gjuhëtarët. Ky internim i kësaj letërsie nga kultura jonë kombëtare, e cila ishte kurorë e një segmenti historik të të menduarit tonë, pati për pasojë zhvillimin e mangët e të pagjak të mbarë kulturës sonë.
Duke u nisur nga një arsye e këtillë, detyrë parësore e gjuhëtarëve, historianëve, historianëve të letërsisë etj. është që këtë letërsi të krijuar në shekujt XVI, XVII dhe XVIII, ta kthejnë në kulturën tonë në mënyrën si e meriton dhe në vendin të cilin e zë kjo në kulturën tonë kombëtare. Kjo duhet të bëhet me shumë kujdes shkencor, me shumë shije të hollë filologjike sepse çdo lëshim apo pakujdesi e rastit e zgjat distancën të cilën e patëm me këtë letërsi duke na e paraqitur në një dritë të shtrembëruar. Fat i mirë është që në këtë anë nuk jemi pa ndonjë përvojë të mirë. Si gjedhe apo si udhërrëfyes të shkëlqyeshëm mund ta marrim botimin e “Mesharit” të Gjon Buzukut nën kujdesin e Dr Eqrem Çabejt. Por me botimin e “Çetës së profetëve” të Pjetër Bogdanit nën kujdesin e Dr Engjëll Sedajt, kemi gjedhen apo udhërrëfyesin më të mirë se si NUK duhet të punohet në asnjë tekst të vjetër.

Transliterim, trankriptim, përshtatje apo përkthim

Dr Engjëll Sedaj, që në krye të herës, nuk e ka të qartë se me çfarë metode të punës i është qasur veprës së Bogdanit. Ai nuk e ka, deri në fund, të qartë se a bën përshtatje, a bën transliterim apo ndoshta bën përkthim! Një paqartësi e këtillë sjell si pasojë sendërgjimin e një metode “të re” të punës: “transliterimin në gjuhën e sotme”! Kështu “Çeta e profetëve” e botuar më 1990 në Prishtinë, është dëshmi e një pune joshkencore dhe joprofesionale, me shumë shtrembërime gramatikore e logjike të tekstit origjinal. E vetmja gjë që vlen në atë libër është fototipia mjaft cilësore e origjinalit. Për punën se si do të duhej të punohej në një tekst të vjetër, na duhet, doemos, ta shkëpusim një citat nga një punim i E. Çabejt me titull: “Tekstet e vjetra shqip dhe disa kritere rreth botimit të tyre”:
“Dihet se tri janë mënyrat kryesore të riprodhimit të një teksti: fototipia, transliterimi e transkribimi fonetik (...) Transliterimi dihet se është riprodhimi i një teksti duke e kthyer nga alfabeti në të cilin është shkruar në një alfabet tjetër; po duke dhënë çdo germë me germën përgjegjëse, pa dhënë riprodhimin e tingullit që përmban germa. Gjithashtu lihen si janë pikësimi, gabimet e shtypit, majuskulat e minuskulat etj. Përkundrazi kur germat shikohen si shenja tingujsh dhe në riprodhim jepet ky interpretim i shqiptimit, bëjmë një transkribim fonetik (...) Nga sa u shtjellua këtu kuptohet mirëfillit se nga të gjitha llojet e botimit transkribimi është më i vështiri (...)
Cilado që të jetë mënyra e botimit, një gjë mbetet me rëndësi parimore e do ndjekur konsekuentisht në këtë truall pune: Nuk është punë shkencore të bëhet një riprodhim që të jetë një kompromis midis transliterimit e transkribimit;(nën. A.M.) ose do të kryhet një transliterim ose do të kryhet një transkribim në kuptimin e vërtetë të fjalës. Kur ky dallim nuk është i qartë teorikisht dhe nuk zbatohet prerë edhe në praktikë atëherë nga ngatërresa që lind në këtë mes rrezikohet që transliterimi të dalë në shumë vise të tekstit një transkribim fonetik, e transkribimi vetë një ‑ normalizim. Nga sa u tha këtu shihet se transkribimi fonetik përbën strumbullarin ndër botimet e ndryshme të një shkrimi të lashtë (...)
Në zbatimin e kritereve të përgjithshme si dhe në zgjidhjen e çështjeve të veçanta puna e transkribimit duhet të ecë me akribi fililogjike e me hapa shumë të matura e të përpiqet të arrijë një saktësi sa më të madhe. Qëllimi fundor është që me këtë punë të jepet një pasqyrë sa më besnike e gjuhës së autorit." (nën. A.M.).
Dr Engjëll Sedaj, si duket, i ka ngatërruar kuptimisht emërtimet transliterim dhe transkriptim, sepse herë i identifikon këto të dyja ose i përzien edhe me përshtatjen. Fjala vjen, në polemikën që e pati me Sali I. Bytyçin më 1984 në “Rilindja” (14.04.1984 fq.12) ai ndër të tjera thotë se: “Dh. Shuteriqi në veprën e përmendur (”Antologjia e letërsisë shqipe" ‑ A.M.) vetëm sa e ka transliteruar këtë titull (e ka fjalën për “Të primitë përpara letërarit” të P.Bogdanit ‑ A.M.) ngaqë kështu kishte vepruar edhe me tekstin vijues..."!! Si shihet Dr E. S. mendon se Dh. Shuteriqi ka bërë transliterimin“e titullit” e “të tekstit vijues”, e në të vërtetë, ai e ka bërë transkriptimin e titullit dhe të tekstit vijues. Dhe jo vetëm në tekstin e Bogdanit por në tërë “Antologjinë...” me tekstet e shkrimtarëve të vjetër është bërë transkriptimi, përveç Formulës së pagëzimit dhe Fjalorit të Von Harfit të cilat jepen të transliteruara e të transkriptuara apo e thënë shqip: të tejshkronjëzuara dhe të tejshkruara. Në po këtë polemikë, Dr E.Sedaj thotë se: “... puna në përshtatjen (nën. yni) e këtyre teksteve na doli mjaft komplekse dhe kërkonte nga përshtatësi (nën. A.M.) të njohë jo vetëm lëndën e veprës dhe gjuhën shqipe, por edhe gjuhë të huaja...” Pra, ai vetë mendonte se tekstin e Bogdanit e kishte “përshtatur” por as më 1990, kur u botua “Çeta e profetëve I”, ai nuk e ka të qartë se ç'bën, prandaj shënon:“Transliterimi në gjuhën e sotme, përkthimet dhe parathënien Dr Engjëll Sedaj” dhe më poshtë ‘Redaktimin krahasues të transliterimit në gjuhën e sotme - Dr Ibrahim Rugova’. Është gjë e padëgjuar në gjuhë që ndonjëherë të jetë bërë “transliterimi në gjuhën e sotme” i ndonjë teksti të vjetër!!! Pos nëse Dr E.S. ka menduar të shkruajë “transliterimin në alfabetin e sotëm...”, gjë të cilën, gjithashtu, s'e ka bërë dot. Dhe duke bërë atë që ai thotë se e ka bërë, Dr E. S. shkon edhe më tutje kur duke iu përgjigjur Sali I. Bytyçit thotë se: “ Së këndejmi lexuesi duhet të jetë i informuar se në përshtatjen e këtij teksti të Bogdanit kanë ndryshuar, jo vetëm nëntë fjalë, por nëntë dhjetë sosh me qëllim që teksti të lexohet pa pengesa, të ruhet sa të jetë e mundur sintaksa e origjinalit, të jetë besnik në transmetimin e ideve të tekstit burimor etj. pra duke vepruar në mënyrë të ngjashme sikur në përkthimin e një teksti nga një gjuhë e huaj”!!! (nën. A.M.). Pra Dr Engjëll Sedaj na del se është përkthyes i Pjetër Bogdanit. Dhe pas ndryshimit të “jo vetëm nëntë fjalëve” por edhe “të nëntë dhjetë e nëntë sosh” do të shihet në shembujt e mëposhtëm, se si është “transliteruar në gjuhën e sotme shqipe” gjegjësisht se si “sikur është përkthyer” “Çeta e profetëve” nga gjuha shqipe në gjuhën shqipe! Do të shihet sa sa “lexohet pa pengesa”, se sa “ruhet sintaksa e origjinalit” dhe më në fund, se sa Dr Engjëlli “i ka mbetur besnik transmetimit të ideve të tekstit burimor”.
Fjala vjen, për ta bërë tekstin të lexohet “pa pengesa”, ai, foljet e kohës së pakryer të mënyrës habitore si “adheruekëshin”, “lypkëshin” etj. deri në ligjeratën e II të shkallës së III i ndryshon pa ndonjë arsyetim, e në ligj. e II të shk. së III shënon fusnotën 25 me këtë tekst: “lëvduekëshinë, që është koha e pakryer e mënyrës habitore, e ndeshim mjaft shpesh te B. Prandaj këtu nuk po e ndryshojmë.” E pse në vise tjera të ndryshohet këtë Dr E.S. nuk e thotë. E dihet se edhe sot, kjo trajtë e këtillë e foljes, përdoret njëlloj. Duke ndryshuar kështu Dr E.S. arrin ta shpikë edhe stramastikun e paskajores gege‑toske “nuk pat me vdekur”.
Për ta ruajtur “sintaksën e origjinalit” Dr E.S. bën këto punë: Jezu Krishti i cili te Bogdani “i bart fajet e botës” te Dr E.Sedaj “i bart fjalët e botës”. Pastaj, qetë të cilët janë duke lëruar në arë te Bogdani, te Dr E.S. bëhen “qetësi në lavë”(!) ndërsa njerëzit digjen në fusha e jo në furra!
Dhe në fund, për “t'i mbetur besnik transmetimit të ideve të tekstit burimor” Dr E.Sedaj bën këto punë: fjalën “thellësi” e cila te shumica e autorëve të letërsisë së vjetër shkruhet si “kthellë”, “nkëthellë”, “i kthellë” me kokëfortësi i përshtat‑përkthen‑transliteron në gjuhën e sotme si “kthjelltë” dhe “kthjelltësi”! Megjithëse te “Çeta profetëve” e kemi edhe shtyllën në italisht (apo latinisht) ku për fjalën gjegjëse kemi “profondo” (it.) dhe “profundis” (lat.) që do të thonë, thjesht – i/e thellë. Për më tepër kjo fjalë ndeshet edhe te “Fjalori latinisht‑shqip” i F.Bardhit, (fq. 111) e të cilin gjithashtu e ka përgatitur për botim Dr E. Sedaj. Pastaj, gjithnjë duke u përpjekur që t'i mbetet besnik transmetimit besnik të ideve të tekstit burimor fjalinë e P.Bogdanit në shqip: “Sauli tue mos paam gjindnè me kξξyem,...” e përkthen prej shtyllës italisht (!) kështu: “Sauli, duke mos i parë njerëzit në paraqitje,...” (krah. ital. “Saul non vedendo comparir la gente,...”).
Që me botimin e fragmenteve të “Çetës së profetëve”, në “Jetën e re” më 1984, e sidomos me reagimin e Sali I. Bytyçit, Dr E.Sedaj u desh të kuptojë se i duhej më shumë përgatitje profesionale e shkencore për një punë në një kryevepër të letërsisë sonë. Në përgjegjen ndaj reagimit të S. I. Bytyçit, Dr E.S. në vend që ta falënderonte për ca këshilla e vërejtje me vend, ai, përkundrazi, e sulmoi dhe e përqeshi duke i thënë se “me një libër nuk bëhet shkencë”(!), duke arsyetuar kot se “Të primitë përpara letërarit” duhej të shkruhej “Parathënie” (!). Pastaj Dr E.S. thoshte se fjalët “mboh”, “shërbeva”, “e madhe” etj. duhej të hiqeshin sepse “nuk qenkan në origjinalin latinisht” (!!!) ndërsa në botimin e “Çetës së profetëve” më 1990 Dr E.S. i shkruan ashtu siç e pat këshilluar Sali I. Bytyçi ‑ “shkencëtari me një libër në dorë”. Natyrisht, shkencë mund të bëhet me një apo me shumë libra, por shkencë me kokëfortësi e inate nuk bëhet kurrë.

Çka u desh të bëhej?

Botimi i ardhshëm kritik, shkencor e i plotë i “Çetës së profetëve” do të duhej t'i merrte parasysh të gjitha këto si mësim se si duhet të mos punohet. Shtylla në italisht do të ishte e mirëseardhur të përkthehet në gjuhën e sotme letrare që për lexuesin jostudioz të jetë e afërt përmbajtja që shtjellon P.Bogdani, por, t'i shërbejë edhe studjuesve për të parë se sa e ka ndjekur hap më hap shtyllën në italisht për ta bërë kështu një ‘kalepi’, siç thotë vetë P.Bogdani. Kjo do të ishte një zgjidhje fatlume, e cila, besojmë se në të ardhmen do të njëmendësohet.

Shënim: Sqarimi, nga ana jonë, në gjuhën e sotme shqipe është bërë që të vihen në spikamë gabimet dhe lëshimet e Dr Engjëll Sedajt, dhe jo përpjekje për ta bërë ndonjë trajtim të tekstit të “Çetës së profetëve”. Këtu janë vënë në spikamë një përqindje shumë e vogël, e lëshimeve dhe gabimeve të shumta vetëm sa për ilustrim, për shkak të natyrës së gazetës!

Fjalitë dhe fjalët të cilat mungojnë në tekstin e “transliteruar në gjuhën e sotme shqipe” nga dr Engjëll Sedaj. Fjalët që mungojnë brenda fjalisë dhënë me shkronja më të zeza.

1. “Decachordu plecte hymnu mellifluu pange Epire” (fq.100)
2. “... i t'pamet...” I,I,1 (156)
3. “Tue prèkunè vècè Tinèzot atan' me cuituèm.” I, II, 5 (172)
4. “... se pò rij...” I, III, 5 (180)
5. “tè nguſcèλimit Parrijsit,...” I, IV, 6 (200)
6. “... e mbaroj.” I, IV, 23 (204)
7. “... e κanè nevojè pèr ndihmè.” I, V, 7 (224)
8. “... Dieλit ndjerè...” I, V, 22 (230)
9. “... ſciochiea andaj ſciochiet...” I, VII, 12 (11) (258)
10 “... possi cur folnè Abramit, Lotit, e tjerèvè. Ndò me tè paam,...” II, I, 1, (266)
11 “Pèrſè tue κjanè i derejtè gixxè cafscete mbà, e ruen, me tè derejtè, poſſi natyra eſſsiλeſſe dò,...” II, I, 7 (270)
12 “... ſcembeλen Dijenè vjet'è κxxeλè Dijeja gojet ſe Nierit.” II,I,11 (274)
13 “Pèrſe tue paſſè Nierij ezunè ndèpèr ſckretètijtè κeſaj jetè...” II,I,18 (278)
14 “ſcpetoj Popuλinè Iſraelit prej Miſſiri...” II,I,22 (280)
15 “... me giegiunè dijenè...” II,I,22 (280)
16 “... i verteti Sanson, i vertèti David...” II,I,23 (282)
17 “... ato ſcenjtè tè zana...” II,II,1 (284)
18 “... se ndè brumè ſcembeλtyra, e t'kechiavet...” II,II, 12 (288)
19 “... e te cuλuem,...” II,II,13, (288)
20 “... S. (shenjtën A.M.) Kisce...” (292)
21 “... i pacmuem, goditunè,...” II,II,19 (294)
22 “... kù kjè mbyλunè ſi Hyjenia, e Chriſctit,...” II, III, 11 (306)
23 “... Uξà e ſcenjtè...” II,III,14 (308)
24 “... se Adami, Abrami, e Davidi...” II, III,16 (311)
25 “... pèrse giξξè ù goditnè pèr ſcembeλtyrè,...” II, IV, 2 (314)
26 “... pèr tè dvuem jaſctè Ievrejtè...” II,IV,3 (316)
27 “... e i maξi ka me ſcerbyem t'voghelit.” II,IV,3 (317)
28 “... e ndèr ata, e tè me cunderston pèr ξeet, tè moſſe ciartign' e nukè e gietta.” II,IV,14 (324)
29 “... e i vu emenitè Mojſe, tue ξξanè. Pèrſe ujenaſc e n'zora,...” II,IV,1 (330)
30 “... ndaj gni Puſs' ndè fuſcet,...” II,IV,6 (332)
31 “... κu u godit godia...” III,I,26 (344)
32 “... tè ckrihej...” III,I,29 (346)
33 “... Rreεmi, Sej falenè Anemichet tijnaj...” III,I,46 (353)
34 “... metè Ater Saul...” III,II,9 (358)
35 “... tè κejt κanè me ù ſctijm ndè zjarm' me giξξè faretè tynè...” III,III,6 (372)
36 “Tue giegunè...” III,IV 3 (384)
37 “... e tè mira,...” III,VII,1 (410)
38 “... Derèſsè Scejntenimit,...” III,VIII,5 (418)
39 “... κjè ſcpuum rob...” III,IX,1 (420)
40 “E Σotynè prej Sionit κaa me grahunè...” III X,4 (438)
41 “... e pèrte gnimendè ſciumè...” III,XXI,1 (470)
42 “... mbè chieλt...” IV,I,1 (477)
43 “... fjalèſc...” IV,VIII,1 (505 vargu i parafundit)
44 “... tue ξξanè...” IV, X, 1 (509)

1. Pettar Riceiardi Knez od Like:

(Fragment nga poezia e tij në kroatishte të vjetër kushtuar P.Bogdanit)

“Stubbe jesu puta k'Nebesom zlamenje,
Gdi nahodi Truda Kriepost nadieljenje.
Dost' Narav u Tebi, dosta Bog posluje:
A Kriepost osebi s'Trudom naprieduje.
Od tuda Cudo ni, BISKUPE BOGDANE,
Da Tva slava zvoni na sve svieta strane;"

Dr E.Sedaj:
Shkallët janë shenja të rrugës qiellore,
Ku gjendet virtyti i Punës së bekuar.
Shi zoti të ka mbushur me hire plotë,
Burrërinë prore për ta përforcuar.
Prandaj s'është çudi, IPESHKV BOGDAN
Që nga të gjitha kambanat lavdi yt të dëgjohet;"

A. Morina:
“Shkallët janë shenja të rrugës qiellore,
Frytet e Punës Virtyti i gdhend, prore.
Mjaft Natyra në ty, mjaft dhe Zoti vepron,
Virtyti vetvetiu n'Punë përparon.
Prandaj çudi nuk është, o IPESHKV BOGDAN,
Që lavdi Yt, n'katër an't e botës ushton;"

2.
Pjetër Bogdani:“..mire filli Nierij ſi te marre mend, e ſchiſſe” (84)
Dr Engjëll Sedaj: “... mirëfilli, njeriu sikur i marrë mend e shqisë"
Agim Morina: ”...mirëfilli, njeriu si të marrë mend e shqisë (d.m.th. si të vetëdijësohet)..."

3. P.B. “ ... tè silevet u pat marrè mènii...” I,I,18
Dr E.S. “ ... të cilëve iu pat marrë mendjen...”
lat. “ ... quoniam odibilia...”
A.M. “ ... të cilët i pat marrë mëni...”

4. P.B.“ Andaj ata tue emenuem tè parenè vette ndè Tènèeonè Ate...” I, III, 21 (188)
Dr E.S. “...andaj ata duke emëruar të parën vetë atë...”
it. “ ... che chiamado loro la Prima persona Padre...”
A.M. “ ... andaj ata duke emëruar të parën vetë në Tënëzonë, Atin...”

5. P.B. “... ſi munè jetè as gni ſeni me ù baam gia cafchè.” I,IV,2 (194)
Dr E.S. “ ... se si prej një gjësendi krijohet diçka.”
it. “ ... come fosse possibile, farsi di nulla qualche cosa...”
A.M. “ ... si mund të jetë që asgjësendi të bëhet gjësend.”

6. P.B. “ ... e curraj nuκè na harrojnè ndonè te pèrmpattèno heſcim...” I,IV,15
Dr E.S. “ ... dhe kurrë s'na harrojmë të mbetemi të vetmuar...”
it. “ ... e mai ci abbandonano, ancorche peccassimo...”
A.M. “ ... e kurrë nuk na harrojnë edhe nëse përmëkatërojmë...”

7. P.B. “... poſſi gni Chriſtal tue aculuem, ò poſſi gni rgiant tè cκrijme tue ngrijm, ctrini gixxè Chieltè.” I,IV,23 (204)
Dr E.S. “... posi një kristal, që shndrit apo një argjend i shkrier deri në qiell...”
A.M. “... posi një kristal duke akulluar, apo si një argjend i shkrirë (i cili është) duke u ngrirë, shtriu gjithë qiejt.”

8. P.B. “Prej xeut ndjerè mbè Hanet janè miglia 15625.” I,IV,35 (208)
DR E.S. “... prej tokës deri te Hëna mijëshe 15625.”
it. “... dalla Terra fino alla Luna sono miglia 15625.”
A.M. “... prej Tokës deri në Hënë janë 15625 mila.”

9. P.B. “... ndè gni cias giegi Ujetè, e ù mbèlox mbè vendtè...” I,V,1 (222)
Dr E.S. “Menjëherë u përgjegj uji dhe u mlodh në vendet..”
it. “... subito ubbidi, a coaduno in luogo...”
A.M. “ ... në një çast e dëgjoi (u bind) uji dhe u mblodh në vendet...”

10.P.B.“...pèrse tjeter anſctè tè ndèjyemit' e mpcattit, ”I,V,7 (224)
Dr E.S. “... sepse tjetër gjë është të ndejunit në mëkat e tjetër pendesa...”
it. “... essendo altro la remissione della colpa, altro qualle della pena...”
A.M. “... sepse tjetër është falja e mëkatit e tjetër (falja) e pendesës...”
(shih për këtë edhe E.Çabej “Studime gjuhësore” VI, fq. 103)

11. P.B. “Tè penſtenè dittè xxà Hyji, Te lèegnè Ujenaſc gixxè chiſc hichietè reſchianè, e gixxè chiƒc flutteron,...” I,V,13 (226)
Dr E.S. “Të pestën ditë tha Hyji: Të lindin ujërat (!) çdo gjë që hiqet rrëshënë (!!) dhe çdo gjë që fluturon etj.”
it. lat. “ Il quinto giorno Dixit deus: producant Aquæ reptile (et) volatile...”
A.M. “ Të pestën ditë tha Hyji: le të linden nga ujërat krejt çka hiqet rrëshqanthi dhe krejt çka fluturon...”

12. P.B.“... pèrta cujtuem gixxè Nierij i pèrſcpiricim,” I,V,13 (226)
Dr E.S. “... për ta kujtuar çdo njeri i pashpirtshëm...”
it. “... all' huomo Religioso di considerare...”
A.M. “ ... për ta marrë parasysh çdo njeri i përshpritshëm...”

13. P.B. “ ...se κiſc me εanè drittènè gixxè yjet...” I,V,19 (230)
Dr E.S. “ ... se do t'u jepte dritë gjithë yjeve...”
it. “ ... altrimenti eclisseria col suo lume tutte le Stelle...”
A.M. “ ... se do t'ua zinte dritën gjithë yjeve...”

14. P.B. “... ſmundinè as me hippunè ndè pèr tè randetè tyne, as me ſdrippunè ndè pèr tè leete vet...” I,V,28 (232)
Dr E.S. “...s'mund të hipin në rëndësinë e tyre as të zbresin në lehtësinë e vet...”
it. “... non puo dal loro peso esser depresso in giu...”
A.M. “... as s'mund të ngriten nga pesha e rëndë e tyre, as s'mund të zbresin nga pesha e lehtë e tyre...”

15. P.B. “... tè gniohè Tènèeonè vettème pèr Crijueſſitè vet...” I,IV,4 (238)
Dr E.S. “...ta njohë Tënëzonë vetëm përmes krijuesit të vet...”
it. “... riconosca Iddio solo per suo creatore...”
A.M. “...ta njohë Tënëzonë të vetmin për krijues të vet...”

16. P.B. “... chi mundetè me baam vepratè mira, e me fejyem...” I,VI,7 (240)
Dr E.S. “ ... që mund të bëjë vepra të mira e të sajojë...”
lat. “ ... capax virtutis & vjtijs, susceptibilis penae...”
A.M. “ ... që mund të bëjë vepra të mira e të fajësojë...”

17. P.B. “Pèrse Diali paκ tè κech, e dam mundetè me bam atij chi i largohetè: ma ſciumè tè κech mundetè me bam atij chijavitetè.”I,VII,5 (4) (254)
Dr E.S. “... sepse djalli pak të keq e dëm mund t'i bëjë atij që i avitet.”
it. “ poiche il Demonio poco danno puo fare a chi' gli leva l'occasione, ma molto piu, a che la porge.”
A.M. “Sepse djalli pak të keq e dëm mund t'i bëjë atij që i largohet, mirëpo, shumë të keq mund t'i bëjë atij që i afrohet.”

18. P.B. “ Pèr gni ſi Adami mbèt giaal Zotynè...” I,VI,20 (248)
Dr E.S. “ Posa lindi Adami, (Adami nuk lind A.M.) Zotynë...”
it. “... subito, che Adamo hebbe la vita Dio...”
A.M. “Posa u ngjall Adami, Zotynë...”

19. P.B. “... pèr se, lum aj Nierij chi mujti me fejyem, e nuκe fejej.” I,VII,12 (11) (258)
Dr E.S. “...sepse i lumi ai njeri që ka mundur të kalonte përtej (!) e nuk kaloi (!!)...”
lat. “ perche, Beatus Vir, qui potuit transgredi, (et) non est transgressus.”
A.M. “... sepse lum ai njeri i cili mundi të fajësojë e nuk fajësoi...”

Në fusnotën nr. 19 Dr E.S. shkruan: Te B(ogdani) “me sejyem e nuk sejej”. Kjo tregon se Dr E.S. gabimisht e kupton grafemën “f” si “” (“s”) prandaj konsultohet me fjalën latine transgressio ‑ kalim, kapërcim (H.L. dhe F.F. “Fjalor latinisht‑shqip” Rilindja Pr. fq.530). Këtu “transgredi” e ka kuptimin e kalimit të kufirit të lejueshëm, pra, ai i cili e kalon këtë kufi bën faj, fajëson. Sqarimin për këtë e jep edhe F.Bardhi, “Fjalorin latinisht ‑ shqip”, në faqen 175 (257) na del “transgredi ‑ Me baam cundre” . Edhe këtë fjalor e ka përgatitur për botim Dr E. Sedaj! Apo edhe D. Nikollë Gazulli në “Fjalorthin e ri” Tiranë, 1941 fq. 394 “ shkapërcim ‑ (...) 2. gabim kundra ligjës, lat. transgresio, it. transgresione”.

20. P.B. “ Zmirij Velaeenet bani me ſchelchyem Joſefnè ndaj tè mbraminè Velaa...” I,VII,19 (18) (262)
Dr E.S. “ Smira e vëllezërve bëri të shkëlqejë Jozefi, ndaj vëllait të parafundit...”
it. “L'invidia de fratelli rese cellebre Gioseppe, il penultimo...”
A.M. “Smira e vëllezërve bëri të shkëlqejë Jozefi, vëllai i parafundit...”

21. P.B. “Ata ani chi ma kxeλe na vien...” II,I,10 (272).
Dr E.S. “ Ajo që ma kthjellët na vjen...”
it. “ Quello, che più profondamente ci viene...”
A.M. “ Ajo që më thellë na vjen...”
(Te P.Bogdani, ashtu si edhe te Buzuku, Bardhi e Budi fjala “thellë” shkruhet gjithmonë si “kthellë”, “nkthellë” etj.)

22. P.B. “Pèr ſcembeltyrè, veme κetè, emenè Hieruſalem. Pèr hiſtorie, e Letteriſct ſcembeλen, e caλeeon, ſe anſctè gni Giytet. Tropologiſct, anſctè ſcembeltyra, e ſpijrtit mirè, chi ka pach ndè vetèhe. Alegoriſct; anſctè ſcembeltyra, e Chiſceſse, ò ſcpijrtenet Feſcimè saa janè mbè luftetè keſſaj jetè; eſſia ka pach me tè daſciunè, e tè ſcκuem ndèr vetehè. Anagogiſct anſctè ende ſcembeltyra, e ſpijrtenet mbè atè jetè, κe κanè pach, e n'guƒceλim gixxè aneſcit.” II, I, 57 (272).
Dr E.S. Të marrim për shembull emrin Jerusalem. Nga historia dhe letrarisht tregon se është një qytet. Tropologjikisht është shembëlltyra e kishës o e shpirtërave besimtarë se janë në luftë të kësaj jete, e cila ka paqe me dashuri dhe mirësinë. Anagogisht është edhe shembëlltyra e shpirtërave në jetë ku kanë paqe e ngushëllim të përgjithshëm."
it. “ Per essempio si porta questo nome Hierusalem; historicamente è nome della Città; tropologicamente è tipo dell' Anima fedele, la quale hà pace della coscienza; alegoricamente è figura della Chiesa militante nella quale è pace da ogni incorso, e molestia.”
A.M. “ Për shembull marrim këtë emër ‑ Jerusalem. Nga ana historike dhe letrare shembëllen e kallëzon se është një qytet. Tropologjikisht është shembëlltyra e shpirtit të mirë që ka paqe në ndërgjegje. Alegorikisht është shembëlltyra e Kishës apo e shpirtërave të feshëm, derisa janë në luftë të kësaj jete, e cila ka paqe e dashamnirësi. Anagogikisht është edhe shembëlltyra e shpirtërave në atë jetë ku kanë paqe e ngushëllim të gjithanshëm.”

23. P.B. “...gniè Kingi i Hyjit, chi baan fajetè Sceculit.” II,II,9
Dr E.S. “ Ja qengji i Hyjit që bart fjalët e botës.”
lat. “ Ecce Agnus Dei, qui tollit peccata mundi”
A.M. “ Ja Qengji i Hyjit që i bart fajet (mëkatet) e botës.”

25. P.B. “Prej Abramit dò veceſse tè giegiunitè...” II,II,18
Dr E.S. “ Prej Abrahamit kërkon vetëm përgjegjen, duke i thënë...”
it. “ ...da Abramo vuole solamente l'obbedienza dicendo...”
A.M. “Prej Abrahamit do vetëm dëgjueshmëri, duke i thënë...”

26. P.B. a) “ Sion dò me xxanè tè vumitè Roe, Judea do me xxanè cujtimij kxellè...” II,III,15 (308)
b) “Sion, chi dò me xxanè cujtimij kxeλè (...) Judea, chi dò me xxanè Rrèffim...” II,III,16 (310)
Dr E.S. a) “Sion do të thotë Vëzhgim, Judea do të thotë Kujtim i kthjelltë”
b) Sion do të thotë kujtim i kthjellët (...) Judea do të thotë Rrëfim."
it. a) “Sion vuole dire spekulatione, Giudea vuol dire confessione”
b) “Sion cioe speculatione (...) Giudea cione conffesione...”

A.M. Sedaj prapë gabon në kuptimin e fjalës “kthellë”, por nuk e vëren edhe lëshimin në tekstin origjinal të shtyllës shqip në të cilin është bërë këmbimi i domethënieve të emrave Sion e Judea. Si duket në shtyllën italisht është vënë drejt: “ Sion që do të thotë Mendim i thellë dhe Judea do të thotë Rrëfim.”

27. P.B. “... e kyy ſcruer me doretè vet Tinèeot...” II,IV,10 (320)
Dr E.S. “... e ky do të shkrumojë me dorë të vet: Tinëzot...”
lat. “... hic scribet ma(n)u (duket se është gabim teknik mungesa “n”-së në latinisht vër. A. M.) sua Domino...”
A.M. “... e ky i shkruar me dorë të vetë Tinëzot...”

28. P.B. “ ...ſe tue ndoxè Chieetè ndè laure...”III,V,2 (394)
Dr E.S. “... se duke ndodhur në qetësi e lavrë...”
it. “...che mentre Bovi aravano...”
A.M. “...se duke qetë në lavër (duke lëruar)...”

29. P.B. “ ... me tè nymeryemitè tijnaj jemi ſcendoſcunè...” III,IX,11 (428).
Dr E.S. “... me ironi të tij ( të Krishtit vër. A.M.) jemi shëndoshur...”
lat. “ ... livore eius sanati sumus...”
A.M. “... me të irnuarit e tij jemi shëndoshur...”

30. P.B. “ ... caleeuenè gni Stambè Rembje...” IV,II,1 (482).
Dr E.S. “ ... kallëzuan një shtambë me rremba...”
it. “...che li mostrarono una Urna a vaso di metallo...”
A.M. “...kallëzuan një shtambë të rremtë (prej bakri)...”

Fjalët që mbesin të pashpjeguara

a) Në fusnotën nr. 16 (në 16‑shen e dytë, sepse janë tri 16‑she 16, 16_ dhe prapë 16 (!)) për fjalën misterioze “leghe” thuhet: “Mbase ndonjë masë që përdor autori edhe në tekstin italisht ‑ leghe ‑ por për ne fjalë e panjohur.” Një fjalë e këtillë fare nuk është e panjohur as misterioze, as në shqip as në italisht, sepse në “Fjalorin e Gjuhës së Sotme Shqipe” I, Prishtinë, 1981 fq. 958:
“Leg/ë‑a II f.sh. ‑A,‑AT. Masë gjatësie me vlera të ndryshme sipas vendeve, por më e madhe se dy milje. (E Bogdani thotë:”...giaƒctè mije, e trechind leghè, trij migliaƒc...“ d.m.th. e përcakton saktë gjatësinë e legës A.M.) Legë detare, masë gjatësie për udhëtimet detare e barabartë me 4,445 km ose 5,556.” Fjalorët tjerë ku mund të gjendet fjala legë:
“Fjalor i shqipes së Sotme” Tiranë, 1984, fq.598
“Fjalor italisht‑shqip” Tiranë, 1980 fq.192
“Fjalor i fjalëve dhe shprehjeve të huaja” M.Nreca, Prishtinë, 1986, fq.428 etj.

b) P.Bogdani: “...tue ſckuem me paghezim pèr mbij ujenatè ſcenjtenueme me 12. gurè tè 12. nejet, ò Articujtè ſcenjteſsè Fee...” II,I,22
Dr E.Sedaj “... duke shkuar me pagëzim përmbi ujërat e shenjtrueshme me 12 gurë të 12 gurëve o artikujve të shenjtës fe.”
it. “... passando col Battesimo sopra il Fiume dell' Acque Santificate, mediante li 12 sassi de 12 Articoli della fede.”
Si shihet, Dr E. Sedaj togfjalëshin e P.Bogdanit “me 12 gurè tè 12 nejet ò Articujtè...” e transliteron si “12 gurë të 12 gurëve o artikujve” Po të ishte, vërtet fjala për 12 gurë të 12 gurëve, P.Bogdani do ta shkruante 24 gurë.( Çdokush që e ka lexuar Biblën di për 12 gurët dhe për kalimin e lumit Jordan nga ebrenjtë, pa i lagur këmbët (Libri i Joshuas 3 dhe 4)). Por, përveç kësaj Dr E.S. jep edhe një shpjegim për këtë në fusnotën 36 duke thënë: “ Sipas tekstit ital. sassi, kurse te B.(ogdani) nejetë (duhet nejet jo nejetë A.M.).” Në të vërtetë vetëm bëhet një gabim, tash, edhe me fusnotë, sepse fjala nejet është vetëm shumësi i fjalës nyja dhe s'ka të bëjë fare me fjalën italisht sassi. P.Bogdani e jep në dy variante “nejet, ò Articujtè” pra “nyjat apo artikujtë” (it. articolo‑nyja). Prandaj një “transliterim në gjuhën e sotme” më i saktë do të duhej të ishte:
“...duke shkuar me pagëzim mbi ujërat e shenjtëruara me 12 gurë të 12 nyjave o artikujve të shenjtës fe.”

c) Shumësi i emrit turk‑u, që te Bogdani del në trajtën Turitë, Dr E.Sedaj, vazhdimisht në dy fusnota të veçanta të dy kapitujve të ndryshëm i shkruan se janë “gabime shtypi”, e në të vërtetë kjo është dukuri gjuhësore e shqipes."Prej Greqie Reinholdi dëshmon Turrivet “Turqvet” (...) Bardhi Apud Turcos Ndaj Turit (...) Bogdani Kallëzori Turitë Turchi..." (Dr E.Çabej "S.GJ." VI fq.139 dhe 140).

ç) Në poezinë që Lukë Bogdani ia përkushton kushëririt të tij Pjetër Bogdanit, janë edhe vargjet:
“Aleſſandr' i Max Darinè;
Scanderbeg' Scittoj Mberetnè;
E ndoch Sauli fort Davidnè;
Mbyti Giudit Holofernè."

vargun e fundit Dr E.S. e transliteron në gjuhën e sotme si:

“Mbyti Gjudit Holofernë”
dhe në fund të emrit Gjudit jep fusnotën 56_dhe thotë: “Te B.(ogdani) e gjejmë gjudhinjtë ‑ hebrenjtë.” Këtu, natyrisht, fare s'bëhet fjalë për hebrenjtë si popull, por këtu kemi të bëjmë me Juditën, heroinën ebreje e cila, për të shpëtuar vendlindjen e saj, Vetulinë, vrau gjeneralin asirian, Holofernin.

Agim MORINA
botuar në 'Rilindja' (botimi në Tiranë), 1996