Wednesday, 13 April 2005
UNË SI KALORËS - poezi
1.
Herё unё kalurova,
Herё kali kaluroi mbi mue,
Nё rrugё pёr nё Madrid,
Pёr nё Madrid, pёr nё Madrid,
Deri nё Madrid.
Nё njё kiosk, oh nё nji kiosk
Shitnin hamburgerё,
Shitnin hamburgerё,
Dhe e bleva njё,
Dhe njё e bleva,
Aty ndёrmjet dy riskash,
Pashё Lorkёn e mjerё,
Tё mjerё Lorkёn e pashё,
Qeshej, buzёqeshej i therun nё bajoneta.
Nё hamburger Lorkёn e pashё:
I thashё tungjatjeta!
E mbllaqita fort buzёqeshjen e tij,
Tё tjerat kalit ia dhashё.
Lorkёn e pashё.
I mbёrthyem jo nё kryq, por nё bajoneta.
Dhunohej kudo çdo varg i tij,
(Nga çdo poetuc-salepxhi,
E Ali-Kasap-McDonalld-qoftexhi!)
Nё Madritё ishte terr – s’kishte dritё!
2.
Kali im Ati im paskёsh qenё Piktor,
S’kishte andrru me u ba toreador,
As me u martu me tё Marten,
As me u ethё me t’Enjten,
As me premtu tё Premten,
As me shty tё Shtunen,
As kurrё jo Mё(r)kurrё:
Hanёn nё Diell me e pjekё
Si kulaç nё furrё!
3.
Dёshironte, andrronte, me e pikasё Picasson,
On son, on son, pika, pika, Picasson...
Gjethen e paskёsh zanё njё gjumё,
Dhe kalehtas paskёsh ra nё lumё,
E lumi, ka dashё fati, me qenё e Picassos imagjinatё,
Qё nё njё pёlhurё tё bardhё me ngre shtat.
Im atё, Ati im, Kali im,
Dёgju kishte, o Zot pa djallёzi,
O Djall pa zotёsi,
Se Pikaloshi Pikaman Pikarrosh Picasso,
Qё tё sos me pika, pika e pika si tё Picassos,
Pikturu kishte – kishte pikturu,
Portrete kuajsh – shumё porterete kuajsh,
Dhe dofarё bythё buajsh.
3.
Por, o Zot Pordhaç!
Kur kali im e pa autopor(dh)tretin e vet
Nё Guernikё,
U shkund e u mund e s’mujti me ikё,
E pa autoportretin e klithmёs sё vet...
Im Atё. Ati im.
Kali im.
E pa.
U shkri.
Si loti u ba.
U derdh.
Pikoi si dhembja nё dhembje.
U pёrqafu me tym. Tym u bâ.
U zhduk. Zhdukje u ba.
Kali i Guernikёs mbet mё dёshmu.
Se unё kam pasё Atё.
Se Ati im apo im Atё ka pasё klithje
Dhe asht ba klithje
Prej gverrash
E prej Gverrnikash.
Pikonte pika qё tё sos e Picassos
Pikaste pikёllimin,
Pikonte dhembje,
Pikё, pikё, pikё,
Qё tё sos, tё sos, tё sos
Pika e Picassos.
Pika Picasso dhe pika Gverrnika
Pikasa vetёm gverra. Vetёm Gverrnika.
Agim MORINA
I AS A KNIGHT - poem
I AS A KNIGHT - poem
1.
Once I rode
Once the horse rode me
All the way to Madrid
To Madrid, to Madrid
Up to Morelight.
In a kiosk, oh, in a kiosk
They were selling hamburgers
They were selling hamburgers
And I bought one,
And one I bought,
There between two slices I saw poor Lorca,
Sad Lorca I saw,
Laughing, smiling, butchered with bayonets.
In the hamburger I saw Lorca:
I said: I wish you have long life!
I chewed noisily his smile,
What remained I gave it to my horse
I saw Lorca
Nailed not to the cross but to the bayonets
Every verse of him was being raped
(From every poetaster-salepseller
And Ali-Butcher-Mc-Donald-kebab maker!)
In the Morelight was dark – there were no lights.
2.
My horse, my father had been an Artist
He hasn’t dreamed of becoming a toreador
And not to marry Tuesday,
And not to make love with Thursday,
And not to promise at Friday,
And not to push at Saturday,
And for sure not, never ever at Wednesday
to bake the Moon in the Sun as the cake in the oven!
3.
He was wishing, dreaming to spot Picasso
On son, on son, I spotted, I spotted, Picasso
The leaf fell asleep
And gently fell to the river
And the river, happened to be the fantasy of Picasso
Grown up in a white canvas.
My horse, my father,
Had heard, O God with no evil,
O Devil with no good will,
That the freckled speckled Picasso
Which depletes you from the spots and dots, like Picasso’s spots
Had pictured – pictured had,
The horse’s portraits – many horse’s portraits in canvases
And some buffalo’s assess.
3.
But o my Farter God
When my horse saw his autoportrait
In Guernica
He was shaken and defeated and he could not run away
He saw the autoportrait of his own scream...
My father. Father my.
My horse.
He saw.
He melted.
He became a tear.
He dropped.
He dropped like the pain into the pain.
He embraced the smoke. He became a smoke.
He disappeared. He became the disappearance.
The horse of Guernica remained to witness
That I have had a father
That my father – father my - have had a scream
And he had turned into the scream
From guerras
And from Guernicas
It was dropping the drop of Picasso, that wracks
It was spotting the sadness
It was dotting the pain
The dot, the spot that ruins
The Picasso’s dot, the spot of Guernica
I spotted only the guerras, only Guernicas.
Sunday, 10 April 2005
I FEAR FOR FREEDOM - poem
I'm afraid freedom will come one day:
And I will not know her,
I will not notice her.
She will sit next to me in the bus,
Get off in some distant land,
And I will be told:
‘There goes freedom! Didn’t you recognise her?”
Freedom will come, like my father's death,
That I could never believe...
I fear freedom will come very bright,
I fear freedom will come quiet, very quiet,
I fear I will die
While she is in the hall taking off her shoes
I fear freedom is a beauty
I will never make love to,
I fear freedom, poor freedom,
will come, and I’ll have her in my hands,
but I will lose her like the most loved photograph,
I fear freedom will fail to stop, rushing by,
the train driver will fall asleep,
Or she will not see me, like the sailor
missing the shipwrecked in the sea,
I fear I’ll say to her: "Get lost you dirty whore!”
Or "My dear, where have you been until now?"
How could you come to Kosova this late?”
I fear she will miss her plane,
terrorists will kidnap her,
Or she will lose her ticket.
Something unexpected will happen.
An Irish dancer will try to teach her to dance in Dublin.
Some Italian will take her to Rome,
Or some escimo will freeze her under igloo
Trying to make her to smile giving her a smoked fish.
I fear I’ll be very happy.
Too happy. When I see her come.
And I will be very sad when I realise she won't come.
I might get run over by some fast train,
While confused and delighted I greet freedom,
I fear the building will collapse,
while under its shadow, with a little flag in my hand, I wait for freedom to pass by.
Both God and Devil I will thank,
One day when I've seen freedom.
I fear someone will hand freedom to me,
And I will be polite and not take it,
Or, I fear, I’ll take it, just to be polite.
I fear it will be cold,
And freedom may freeze on the road,
or it will be too hot
And she will die of a stroke or thirst
(I haven’t got good neighbours who would help her).
I fear freedom may eat an apple
and it will get stuck in her throat...
Or may fall from a bicycle,
On a Sunday
When the ambulance drivers will be off duty...
I fear freedom will have a faulty passport,
with a stamp from Qafëthana or expired!
I fear I might eat freedom in some sweet shop
Or swallow it like a kebab,
Never knowing what I have eaten.
I'm afraid that freedom might pop,
in some kid’s balloon,
where she has suddenly fallen asleep.
I fear freedom might be caged
in some Zoo, as a rare species,
Very rare.
I fear freedom will come disguised as a rabbit
To amuse the children,
And some hunter will fire at her, before I get to say
(just like in the movies): “Don’t shoot!”
I fear freedom might be a bear
some gypsy is pulling by the nose
Making her dance from village to village;
I fear freedom is a nail,
some villager has nailed into some beam
and now is going rusty from sadness.
I fear freedom might phone me,
while shaving and whistling in the bathroom,
I will not hear the phone ring.
Or she will knock on my door,
and I’ll be with my friends in some cafe,
Discussing peppers I never eat.
That’s why I fear when I leave my flat
I fear when I’m in my flat,
I fear while walking or eating.
I wonder if she has lost the address or the phone number
to some pickpocket who had no idea whom he was robbing
And what.
I fear I might go blind or deaf,
I fear I might get sick, die,
Since I could not give slavery its due,
I want to welcome freedom with everything: ready as a broom.
Smiling. Combed. Neat. Perfumed.
When I go out, I look at people carefully,
I say, I might see freedom amongst them,
or its herald.
I look carefully at the loaded donkeys,
the wandering dogs.
The river waves
And the train timetables.
I explore the beehives and cuckoos' eggs
I open my mailbox every day,
And scratch behind my house.
I follow the caw and the birds flying
Everything could happen
That’s way I fear from everything
I wonder if tired
Sick or thirsty,
She is somewhere
Waiting for me.
Agim MORINA
And I will not know her,
I will not notice her.
She will sit next to me in the bus,
Get off in some distant land,
And I will be told:
‘There goes freedom! Didn’t you recognise her?”
Freedom will come, like my father's death,
That I could never believe...
I fear freedom will come very bright,
I fear freedom will come quiet, very quiet,
I fear I will die
While she is in the hall taking off her shoes
I fear freedom is a beauty
I will never make love to,
I fear freedom, poor freedom,
will come, and I’ll have her in my hands,
but I will lose her like the most loved photograph,
I fear freedom will fail to stop, rushing by,
the train driver will fall asleep,
Or she will not see me, like the sailor
missing the shipwrecked in the sea,
I fear I’ll say to her: "Get lost you dirty whore!”
Or "My dear, where have you been until now?"
How could you come to Kosova this late?”
I fear she will miss her plane,
terrorists will kidnap her,
Or she will lose her ticket.
Something unexpected will happen.
An Irish dancer will try to teach her to dance in Dublin.
Some Italian will take her to Rome,
Or some escimo will freeze her under igloo
Trying to make her to smile giving her a smoked fish.
I fear I’ll be very happy.
Too happy. When I see her come.
And I will be very sad when I realise she won't come.
I might get run over by some fast train,
While confused and delighted I greet freedom,
I fear the building will collapse,
while under its shadow, with a little flag in my hand, I wait for freedom to pass by.
Both God and Devil I will thank,
One day when I've seen freedom.
I fear someone will hand freedom to me,
And I will be polite and not take it,
Or, I fear, I’ll take it, just to be polite.
I fear it will be cold,
And freedom may freeze on the road,
or it will be too hot
And she will die of a stroke or thirst
(I haven’t got good neighbours who would help her).
I fear freedom may eat an apple
and it will get stuck in her throat...
Or may fall from a bicycle,
On a Sunday
When the ambulance drivers will be off duty...
I fear freedom will have a faulty passport,
with a stamp from Qafëthana or expired!
I fear I might eat freedom in some sweet shop
Or swallow it like a kebab,
Never knowing what I have eaten.
I'm afraid that freedom might pop,
in some kid’s balloon,
where she has suddenly fallen asleep.
I fear freedom might be caged
in some Zoo, as a rare species,
Very rare.
I fear freedom will come disguised as a rabbit
To amuse the children,
And some hunter will fire at her, before I get to say
(just like in the movies): “Don’t shoot!”
I fear freedom might be a bear
some gypsy is pulling by the nose
Making her dance from village to village;
I fear freedom is a nail,
some villager has nailed into some beam
and now is going rusty from sadness.
I fear freedom might phone me,
while shaving and whistling in the bathroom,
I will not hear the phone ring.
Or she will knock on my door,
and I’ll be with my friends in some cafe,
Discussing peppers I never eat.
That’s why I fear when I leave my flat
I fear when I’m in my flat,
I fear while walking or eating.
I wonder if she has lost the address or the phone number
to some pickpocket who had no idea whom he was robbing
And what.
I fear I might go blind or deaf,
I fear I might get sick, die,
Since I could not give slavery its due,
I want to welcome freedom with everything: ready as a broom.
Smiling. Combed. Neat. Perfumed.
When I go out, I look at people carefully,
I say, I might see freedom amongst them,
or its herald.
I look carefully at the loaded donkeys,
the wandering dogs.
The river waves
And the train timetables.
I explore the beehives and cuckoos' eggs
I open my mailbox every day,
And scratch behind my house.
I follow the caw and the birds flying
Everything could happen
That’s way I fear from everything
I wonder if tired
Sick or thirsty,
She is somewhere
Waiting for me.
Agim MORINA
KAM FRIGË PËR LIRINË - poezi
Kam frigë se nji ditë ka me ardhë liria:
E unë s'kam m’e njoftë,
S'kam me e dallu.
Ka m’u ulë pranë meje n'autobus,
E ka me zbritë në ndonjё vend të largët.
E mandej kanë me m'thanë:
"Ja ajo qe liria. S'e njofte a?"
Ka me ardhë liria, si vdekja e tim eti,
Të cilën s'e besova kurrë...
Kam frigë se liria ka me ardhë me shumë dritë.
Kam frigë se liria ka me ardhë krejt e qetë.
Kam frigë se kam me vdekë
Derisa ajo në paradhomë âsht tue i zbathë këpucat.
Kam frikë se liria asht nji femën e bukur,
Me të cilën kurrë s'kam me çu dashuni.
Kam frigë se liria, e shkreta liri,
Ka me ardhë, e do ta kem ndër duer,
Por kam m’e humbë si fotografinë ma t'dashun.
Kam frigë se liria s'ka m’u ndalë prej turri,
Ngase makinistin e lokomotivës ka m’e zanë gjumi,
Apo s'ka me m'pa, si marinari,
Lundërthyesin e lodhun mbi valët e detit,
Kam frigë se mos kam m’i thanë lirisë: "Shporru shtrigë e keqe!"
Apo kam m'i thanë: "Aman të keqen, e ku ishe deri tash?
A vihet në Kosovë kaq vonë?"
Kam frigë se lirisë ka m’i ikë aeroplani,
Apo kanë me e kidnapu terroristat,
Apo ka me e humbë biletën.
Kam frigë se mos kam me u gëzu shumë,
Tepër, kur ta shoh se ka ardhë;
E me u pikëllu shumë kur ta kuptoj se s'ka me ardhë.
Mos vallë ka me m'shkelë ndoj tren i shpejtë,
Derisa unë i hutuem e i ngazëllyem jam tue e përshëndetë lirinë,
Kam frigë se mos ka me u rrënu godina,
Nën hijen e së cilës me flamurth në dorë pres me kalu liria.
Ka me ndodhë diç e paplanifikueme.
Kanë m’e marrë irlandezët e me çu në Dablin.
Apo italianёt e m’e çu nё Romё.
Edhe zotin edhe dreqin kam me i falenderu,
Një ditë kur kam m’e pa lirinë.
Kam frigë se dikush ka me ma falë lirinë,
E unë s'kam m’e marrë nga mirësjellja.
Apo kam frigë se kam m’e marrë, pikërisht nga mirësjellja.
Kam frigë se ka me qenë ftohtë,
Dhe liria mun m’u mërdhî rrugëve.
Kam frigë se ka me qenë zheg i madh,
E ka me vdekë nga pika në tru apo nga etja e madhe,
(Nuk kam kojshi të mirë që kishin m’i ndihmu).
Kam frigë se liria ka me hangër ndoj mollë,
E ka m’i mbetë n'fyt...
Apo ka m’u rrëzu prej biciklle,
E atë ditë ka me qenë e diell,
Dhe s'ka me punu ndihma e parë...
Kam frigë se liria s'ka me e pasë pasaportën në rregull,
Ndonjё vulë të Qafëthanës apo afat të tejkaluem.
Kam frigë se mos po e ha lirinë në ndonji ambëltore,
Apo mos po e kapërdij si ndoj qebap,
Pa e ditë kurrë se çfarë kam hangër.
Kam frigë se mos po pëlcet liria,
Në tullumbacen e ndoj carroku,
Ku papritmas e ka zanë gjumi.
Kam frigë se mos e kanë mbyllë lirinë
Në ndoj kopsht zoologjik sepse asht kafshë e rrallë,
Shumë e rrallë.
Kam frigë se mos, liria, asht masku n'lepur,
Për m’i argëtu fëmijёt,
Dhe ndonji gjuetar del dhe e vret, pak para se t'i thom,
(Si në filma): "Mos gjuj!"
Kam frigë se mos liria asht ndoj arushë,
Të cilin ndonjë jevg e ngre për hunde,
Dhe e shtyn me vallëzu katund-ëm-katund.
Kam frigë se mos asht liria gozhdë,
Të cilin ndoj katundar e ka ngulë në ndoj tra
Dhe tash e ndryshk pikëllimi.
Kam frigë se ka me mё telefonu liria,
E unë tue u rru kam me vërshëlly në banjë,
E s'kam me ndëgju cingërrimën e telefonit.
Apo ajo ka me mё trokitë në derë,
E unë kam me qenë me shokë në ndoj kafeteri,
Tue diskutu për specat që s'i ha kurrë.
Prandej, kam frigë kur dal nga banesa,
Kam frigë kur rri në banesë,
Kam frigë kur jam tue ecë apo tue ngranë,
Thom mos e ka humbë adresën apo numrin e telefonit,
E ka plaçkitë ndonjë brac, pa e ditur kend,
Dhe çka.
Kam frigë se mos po verbohem, mos po shurdhohem,
Kam frigë se mos sëmuhem, se mos po vdes,
Mbasi robninë s'mujta me e pritë qysh duhet,
Lirinë du m’e pritë me të gjitha: i gatshëm si fshisa.
I buzëqeshun. I krehun. I hekurosun. I parfumosun.
Kur dal në rrugë i vëzhgoj mirë njerёzit,
Thom, mos po e shoh ndër ta lirinë,
apo lajmtarin e saj.
E vëzhgoj me kujdes ndoj gomar të ngarkuem,
Apo ndoj qen endacak.
I kundroj me vëmendje valët e lumit,
Dhe orarin e trenave.
I hulumtoj zgjojet e bletëve dhe vezët e qyqeve.
Çdo ditë e hap kutinë e postës,
Dhe shpupuris mbrapa shtëpisë.
E përcjell krrokamën dhe fluturimin e shpendëve.
Thom, mos e lodhun
E sëmutë apo e etshme,
Ka mbetё diku
Dhe më pret mue.
Agim MORINA
Prishtinë, 1989
ARDHMËNIA E QORTUAR
Trajtesë – me rastin e 70-vjetorit të lindjes së Kasëm Trebeshinës
'VENDOSA QË TË SHKRUAJ...'
Historia asnjëherë nuk ka pasur mirëkuptim për ata që e kanë zbuluar në njërën apo në tjetrën mënyrë lakuriqësinë e saj. Pasi që historia asnjëherë s`është krijuar pa anët e ndyra të saj, edhe intelektuali asnjëherë s`ka ngurruar që këto t`i nxjerrë në shesh. Prandaj ka ndodhur, po ndodh dhe do të ndodhë që intelektuali të kalojë nëpër mijëra lloje të ferrit njerëzor, sepse nga njëra anë prej tij kërkohet që të dorëzohet, të mos shërbehet më me intelektin, të mos e njohë për të vetmin zot Të Vërtetën, e nga ana tjetër, intelektuali, përkundrazi, mbledh forca nga hapësirat më të panjohura mendore dhe i kundërvihet rrjedhës mbizotnuese; ai del para stampedos së egërsuar të antiintelektualëve, të mediokriteteve, të nëpunësve, të shkrolësve, të sahanlëpirësve, i vetëdijshëm se duhet t`i durojë mija e miliona thundra mbi trupin e tij të brishtë. Por fakti se, derisa për luzmën e njerëzve historia është bërë, për intelektualin historia tek mund të bëhet dhe kjo e mban atë e mban të gjallë, të fortë e të papërkulshëm.
Por fati i intelektualit si person bashkë me fatin e mendimeve të tij përherë ka qenë i vajtueshëm. Do të mund të quhej kasandrizëm. Sepse nëse Kasandrës, bijës së Prijamit, perënditë ia caktuan një fat të tillë që ta parashihte e ta parathoshte ardhmëninë me kusht që askush të mos i besonte, po ky fat i njëjtë i ka ndjekur dhe i ndjek edhe intelektualët. Prandaj ata lirisht mund të quhen bij shpirtërorë të Kasandrës së lashtë. Ata përafërisht e dinë se kah do të shkojë zhvillimi i një shoqërie, ku mund të çojnë ambiciet e sëmura karrieriste, si kanalizohet verbëria e aleancave klanore etj., megjithëse nuk e dinë se kah do t`ia mbajnë ata vetë. E dinë se personalisht do të pësojnë pikërisht nga ata të cilëve ua kanë tërhequr vërejtjen që të mos pësojnë. Në shikim të parë çdo veprim i tyre duket paradoksal, ndërsa në esencë ne marrim pjesë në një ndeshje të historisë që bëhet dhe të historisë që duhet të bëhet.
Natyrisht, në nënqiellin tonë ka pasur dhe ka keqkuptime edhe në përcaktimin se kush është intelektuali. Mbizotnojnë anët sociologjike si: intelektual është ai që ka lexuar shumë libra; ai që ka të kryer një apo më shumë fakultete, (poende, ky i fundit është intelektual edhe më i madh); intelektual është ai që ka shkruar një apo më shumë libra, dhe në këtë vijë shkrimtar-intelektual ka pasur dhe ka edhe sot më së shumti keqkuptime, apo thjesht, intelektual është ai që di të shkruajë apo ai që është në një pozicion të lartë shoqëror. Por, fatbardhësisht, intelektual mund të jetë edhe njeriu i cili s`ka kryer kurrfarë fakulteti, edhe njeriu i cili s`ka shkruar asnjë libër të vetëm, edhe njeriu i cili s`ka kurrfarë pozicioni të rëndësishëm shoqëror, poende, intelektual mund të jetë edhe njeriu i cili nuk di të shkruajë fare. Dhe ja, kushtet për t`u bërë intelektual në dukje janë aq të lehta, ndërsa, megjithatë, ka aq pak intelektualë! Pse?
Është fakt i pamohueshëm se intelektuali nuk don t`i shfrytëzojë rrethanat shoqërore, ai synon t`i kuptimsojë ato. Në këtë synim ai përherë ndeshet me pengesat dhe pëson. Duke pësuar në vend që të dobësohet ai forcohet; në vend që të verbohet ai sheh edhe më qartë; në vend që t`i vagëllohet atij i kthjellohet gjykimi. Dhe portretin më të mirë të intelektualit e jep frazeologjia shqipe: ai është e zeza e vetes! Po, është e zeza e vetes, por është e bardha e shoqërisë, e atyre që e rrethojnë dhe e bardha e Të Vërtetës. "Vendosa që ta shkruaj këtë "promemorie" dhe t`ua nis pa humbur kohë." thotë Kasëm Trebeshina në "Promemorien" e tij. "Pa humbur kohë"? Kohën e kujt? Pa e humbur kohën e tij personale? Jo. Por, kohën e një kolektiviteti. Kohën e pakthyeshme të një kombi, i cili do të bredhë Detit të Marrëzisë mbi Trapin e Meduzës. Askush nuk e dinte se klepsidra e theqafjes shqiptare ishte kthyer kaq mbrapsht, dhe në vend të ecjes përpara ajo shënonte prapavajtjen. Që në çastet e para, në një vendnumrim të parë, K. Trebeshina e niste promemorjen "pa humbur kohë". Sa kohë do të humbë! Tash na kap tmerri kur e dimë këtë. Si ta paramendojmë pozitën e atij që këtë e ka ditur dhe e ka thënë që më 5 tetor 1953?
"MENDOJ SE DUHET TË MENDOHENI"
Të nisur nga vetë emërtimi intelekt-ual, del se intelektuali është njeriu i cili shërbëhet me intelektin, me arsyen; gjithsesi, me intelektin, me arsyen e cila do t`i shërbejë me çdo kusht Të Vërtetës. Si t`i shërbejë Të Vërtetës?
"Ngjarjet e fundit më kanë bërë TË MENDOHEM SERIOZISHT..." thotë qysh në rreshtin e parë të "Promemories" së tij, Kasëm Trebeshina, e vazhdon: "... sa për faktin që ndodhën, aq edhe për shkaqet që bënë të ndodhnin. MENDOJ SE EDHE JU DUHET TË MENDOHENI (...)!" Ja fjala e parë dhe e fundit e çdo intelektuali. Ai nuk imponon asnjë mendim, asnjë gjykim. Ai kërkon shqyrtim duke menduar seriozisht. Le ta kuptojmë atë togun "të mendohem seriozisht" si: t`i shqyrtojmë, t`i analizojmë, t`i hulumtojmë mendisht të gjitha shkaqet dhe pasojat e mundshme të veprimeve tona, le të gjykojmë me arsye e sa më drejt nga interesa të përgjithshme, në këtë rast, kombëtare, e jo nga interesat e ngushta personale, familjare apo klanore. Dhe nëpër tërë "Promemorien" shtrihet një pasqyrë me korniza të arta barokiane, pasqyra e Luigjit të Katërmbëdhjetë. (Fatkeqësisht, njeriu të cilit iu dërgua kjo pasqyre historike, në vend që të trishtohej nga buzëqeshja satanike e Luigjit të Katërmbëdhjetë, ai u magjeps e u mrekullua nga pamunia matanë!) I gjetur si fakt nga historia, dhe i ofruar si fakt i ardhmënisë, fati i Lugjit të Katërmbëdhjetë dhe i Francës së tij, iu transplantua Shqipërisë. Pra, intelektuali ka aftësinë që historinë ta shohë të kuptimsuar, mbarë apo mbrapsht; t`i vëzhgojë nyjat dhe prirjet e shkuara e të tashme dhe kështu t`i paramendojë nyjat dhe prirjet e ardhshme. Ai beson verbërisht se kjo gjë është e mundshme të bëhet por për këtë, mendon ai, vetëm duhet TË MENDOHET SERIOZISHT.
Kjo është aftësia e intelektualit që nga fragmentet, nga pjesët e dukurive ta krijojë pamuninë e tërësisë. Atij nuk i duhet të bëjë mija analiza të lodhshme statistikore, të llogarisë mija të dhëna, të kapë mija shfaqje të dukurive. Atij i mjaftojnë një apo dy fakte, për t`i parashikuar të tëra pasojat e një dukurie apo të një procesi. Atij nuk i duhet deti i tërë për të konkluduar se formula e ujit është H2O, por i mjafton vetëm një pikë ujë. Ai nuk pret shkatërrimin për të thënë se, ja, ky është shkatërrimi, por përkundrazi, ai thotë, i nisur nga një shfaqje e një dukurie, ndoshta krejt të vogël e të pavërejtshme për luzmën e njerëzve të zakonshëm, për të parë se ashtu do të shkohet drejt përmbytjes shoqërore. Dhe, së fundi, ajo që e kurorëzon intelektualin si të tillë, pasi i sheh shkaqet dhe pasojat, pasi e thotë se mendon se "edhe ju duhet të mendoheni", ai me ASNJË KUSHT nuk pranon që t'i nënshtrohet luzmës, mizërisë, grigjës apo stampedos. Asnjë pushtet s`e përkul dot, asnjë forcë, asnjë pasuri, asnjë pozitë shoqërore, asnjë rehati personale nuk ia mbush mendjen se duhet ta tradhtojë, ta lërë menjanë, qoftë edhe për një çast të vetëm, intelektin, arsyen, atë që ai e ka MENDUAR SERIOZISHT! Sepse, të mendosh seriozisht, do të thotë të krijosh parafytyrimin e një ardhmënie vijanoze (paralele): po të bëhet njëra, s`do të bëhet tjetra.
INTELEKTUALI DHE ANTIINTELEKTUALI
Shumë interesant, gjatë gjithë historisë, ka qenë raporti i intelektualit dhe i pushtetit. Pushtetarët asnjëherë s`e kanë kuptuar se pushteti i Të Vëretëtës, është pushteti absolut të cilit i nënshtrohet një intelektual. Kurrë s`e kanë kuptuar se asnjë pozitë e lakmueshme shoqërore, nuk mundet as të krahasohet me ndriçimin e një rrezeje të Të Vërtetës. Gjakimi i intelektualit për Të Vërtetën vetvetiu ia krijon largësinë, atë unazën distancuese saturniane që e ndan atë nga grigja dhe puthadorët, nga mediokritetet dhe antiintelektualët. Dhe shtrohet pyetja se pse pushtetarët kurrë nuk e kanë kuptuar dot intelektualin. Ngaqë, ata, pra pushtetarët, VEPROJNË PRAKTIKISHT, ndërsa intelektuali MENDON SERIOZISHT. Këto dy mënyra të manifestimit të aftësive të tyre kanë bërë që gjatë gjithë historisë intelektuali dhe pushteti të pinrrohen, të takohen e të mos njihen apo të ballafaqohen e të konfrontohen. Kështu mund të paramendohet beteja që s`mund të merret me mend, por e cila ka ngjarë përherë: në njërën anë intelektuali me të menduarit e tij serioz, e në anën tjetër pushteti me hierarkinë e nëpunësve, puthadorëve e të papagaj-apologjetëve dhe me grigjën pas vetes duke vepruar praktikisht. Sa më diktatorial që është bërë një pushtet, aq më pak MENDIME SERIOZE janë shfaqur ose së paku,janë marrë në konsideratë, dhe aq më shumë krrokama apologjetësh janë dëgjuar, aq më shumë kulmak-shkrolës i kanë nxirrë letrat. Pushteti VEPRON PRAKTIKISHT sepse për këtë e shtyt instikti, ndërsa intelektuali MENDON SERIOZISHT sepse për këtë e shtyt arsyeja. Prandaj antiintelektualizmi shfaqet si veprim me instikt, dhe ky instikt ka ndodhë që në fusha të caktuara të vlerësohet, por për Të Vërtetën, për anën intelektuale, edhe kjo mbetet po aq e ulët dhe po aq e papranueshme si veprim. Antiintelektuali si i tillë nuk ka pikëpamje as botëkuptim të vet për botën, pos aftësinë që sot të kapet për njërin e nesër për tjetrin litar ideologjik, ai e kërkon mecenën e tij dhe nëse ky nuk e gjen mecenën, mecena e gjen shumë shpejt antiintelektualin. Sepse nuk ka thënë kot një filozof: "Kush kërkon të kërcejë sipas muzikës së dikujt tjetër shumë shpejt do ta gjejë të zotin".
Ai shkruan, për shembull, kështu:
"Ndryshe nga Fishta, Ernest Koliqi arriti ta shihte me sy dramën e vet si ndjekës i fashistëve. Pas kapitullimit të tyre ai iku bashkë me ta në Itali, ku vazhdoi të shkruajë duke i shtuar veprës së tij një epilog të trishtueshëm (nën. A.M.). Në një nga veprat e tij, dramën "Rrënjët lëvizin", botuar në Romë më 1967, veprimi i së cilës ndodhte në të ardhmen diku në mes të viteve `70, ai parashikonte përmbysjen e rendit komunist në Shqipëri, rihapjen e kishave dhe udhëtimin atje të vajzës së tij si turiste, fill pas vdekjes së të atit dhe pikërisht ditën kur kambanat e kishave, pas heshtjes tepër të gjatë, po gjëmonin përsëri në Shkodër. Nga të dy parashikimet u krye vetëm njëri: vdekja e tij, që ndodhi vërtet në vitet tridhjetë." (I. Kadare, "Ardhja e Migjenit në letërsinë shqipe", 1989). Këta rreshta janë shkruar dy vjet para rënies përfundimtare të rusokomunizmit në Shqipëri (1988). Dikush ishte në gjendje që qysh më 1943, siç ishte rasti i Rexhep Mitrovicës ta shihte çfarë mund të ndodhë po të ndodhë ajo që ndodhi, dikush më 1953 parashihte deri në imtësi të habitshme ardhmëninë e rusokomunizmit, një tjetër, si E. Koliqi, këtë e bënte më 1967, por një i katërt, as dy vjet më parë s`ishte në gjendje të shihte dhe të vetëdijësohej për verbërinë e vet. Pos kësaj, epilogun e dramës së Koliqit të mërguar, e quan "të trishtueshëm". Pse "i trishtueshëm"? Sepse, bija e kolegut të të tij të pendës do të kthehej në Shqipëri si turiste, do të hapeshin kishat dhe "do të përmbysej rendi komunist"! Gati i entuziasmuar nga gëzimi ai thërret: "Nga të dy parashikimet u krye vetëm njëri: vdekja e tij, që ndodhi vërtet në vitet shtatëdhjetë." Merrni me mend, dy parashikimet tjera të zeza nuk ndodhën: të lumit ne! Shpirtngushtësia e një antiintelektuali s`ka fund: gëzohet pse vdiq kolegu i tij, pse s`u përmbys komunizmi, dhe pse s`u hapën dot kishat. Gëzimi i tij s`do të zgjasë më shumë se dy vjet. Fatbardhësisht. Pas këtyre dy vjetëve, në bazë të gëzimit dhe të entuziasmit njeriu nuk do ta mund ta njohë e ta identifikojë dot po këtë shkrimtar. Ai do të fillojë të dëshmojë si ata që P.P.Peci i kishte takuar në oborrin e gjyqit dhe i kishte pyetur:
- Çfarë po bëni këtu,o njerëz?
- Po dëshmojmë.
- Kujt?
- Kujt i duhet.
Edhe kësaj here u dëshmua se instikti i një shkrimtari nuk mund t`i qëndrojë dot të menduarit serioz të një intelektuali.
FJALA FATALE "MEGJITHATË..."
Është fakt që intelektuali rrallë reagon për shkak se i bëhen padrejtësi personalisht atij, ndërsa antiintelektuali e djeg jorganin për një plesht që e ka shqetësuar atë. Intelektuali flet kur e sheh se puna po bëhet rungajë dhe po e rrezikon tërë atë mizëri që e rrethon dhe e shikon pak me habi pak me përçmim. Intelektuali nuk e njeh hakmarrjen sepse ai shikon vetëm përpara, antiintelektuali jo vetëm që u hakmerret njerëzve konkretë, miqve e kolegëve të tij të deridjeshëm, por ai u hakmerret edhe figurave historike duke ua imagjinuar fajin, njerëzve të vdekun të cilët s'mund ta kundërshtojnë më as t'ia çjerrin maskën e dhelpnakut. Fjala vjen, për Kadarenë fajtor është Koliqi "reaksionar" i cili kishte "epilog të trishtueshëm", "përmbysjen e rendit komunist" dhe "hapjen e kishave", por dy vjet më vonë fajtor për të gjitha që kanë ndodhur në Shqipëri po edhe për vetë instalimin e "diktaturës komuniste" fajtor është Marx-i, i cili s`e njihte "mëshirën", të cilën krishterizmi e paskësh parim kryesor ("Nga njëri dhjetor në tjetrin", 1990). Asnjë mendje e shëndoshë nuk mund t`i ndjekë përmbysjet e tilla mendore.
Prandaj Kasëm Trebeshina reagon kur "...nuk është fjala për një ose dy shkrimtarë, për mua ose për ndonjë tjetër" por kur pa e kuptuar "po ndërtoni një letërsi mesjetare" me Mjeshtrin e Madh në krye. "Arti," vazhdon ai "duke qenë i një natyre specifike, nuk mund të përfshihet në format organizative të partisë". Ja, intelektuali K. Trebeshina, pa marrë leje nga askush, as nga vetë Arti, pa u konsultuar me askë, vihet në mbrojtje të artit dhe të artistëve të rrezikuar duke mos i llogaritur pasojat për veten e tij. Intelektuali është i paparashikueshëm në veprime. Kur cenohet E Vërteta, ai shkridhet nga letrat dhe heshtja që e kanë mbuluar deri në atë kohë dhe i gjuan rrufetë e tij mendimore.
Ai që në shekullin e njëzetë krijon një letërsi mesjetare, ai që partinë e shndërron në kazermë ushtarake, rrezikon që në të ardhmen këta në kazermë ta asgjësojnë njëri-tjetrin, e parthakon pamuninë e tij Trebeshina. Po qortohej dhe po shkruhej ardhmënia. Ditët që do të vijnë të gjitha këto do t`i sjellin me vete si lumi i rrëmbyer.
"MEGJITHATË, "thotë K. Trebeshina kah fundi i "Promemorjes së tij, një "megjithatë" fatale për shqiptarët e pesë dekadave të ardhshme, një fjalë e vetme që rrallë herë mund të ketë pasur një peshë kaq të rëndë e kaq të kobshme "UNË MENDOJ SE SHKATËRRIMI MË I MADH DO TË NDODHË NË BOTËN SHPIRTËRORE SHQIPTARE". Trebeshina ka frikë edhe për më keq se kaq: "DHE KY NUK DO TË JETË VEÇSE FILLIMI". Kjo është një nga të Vërtetat më të mëdha e më të dhembshme që i janë shqiptuar ndonjëherë historisë shqiptare. Edhe kur kanë dalë nga robëria romake, edhe kur i kanë thyer prangat e robërisë bizantine, edhe më 1912-tën pas çlirimit nga robëria pesëshekullore osmane, as më 1945-tën, shqiptarët nuk kanë qenë më të shkatërruar shpirtërisht. Sepse lufta me vetveten, vërtet, është më shkatërrimtarja. Shqiptarët vërtet arritën në një "monarki pa kuptim në realitetin historik të shekullit të njëzetë".
Dhe në fund, foljen "mendoj" të cilën e përdor kaq shpesh, për t`ia bërë me dije edhe atij që ia dërgon "Promemorien" se duhet të mendojë, e përdor për herë të fundit: "Mendoj se jemi plotësisht në kohë që ta shmangim një të keqe kaq të madhe dhe kjo është arsyeja që po ua drejtoj këtë "Promemorie" të shkruar në mënyrë të ngutshme".
Kasëm Trebeshina kot u ngut ta shkruante e ta niste "Promemorien". Duke u frikësuar se mos vallë do të ndodhnin ato që i parashikonte se do të ndodhnin; e ato ndodhën çuditërisht edhe në rendin të cilin i kishte radhitur në letër, ndoshta pa qenë i sigurtë qind për qind as vetë se e kishte shkruar fatin e ardhshëm pesëdhjetëvjeçar të shqiptarëve. Fatshkruesit dhe fatthënësit e tillë vërtet e meritojnë të quhen intelektualë, por në kohën kur e shkroi Trebeshina i vetmi shpërblim për këtë ishte - burgu. Por ndodhi një gjë e çuditshme, Kasëm Trebeshina u fut në burgun fizik por gjeti lirinë e tij shpirtërore, të cilën kurrë askush, asnjë perëndi as asnjë pushtet s`kishte mundur t`ia merrte dot ndonjë intelektuali, ndërsa i la në burgun e madh shpirtror, pse jo edhe fizik, kundërshtarët e tij: antiintelektualët, puthadorët dhe papagaj-apologjetët e shikonin Trebeshinën prapa grilave të dukshme ku e kishin futur atë, nga grilat e padukshme ku e kishin futur veten.
Agim MORINA,
‘Rilindja’, Tiranë, 1996
Saturday, 9 April 2005
JAMES JOYCE - ULIKSI (kapitulli i parë)
[1 Telemaku]
Kacagjelthi, i buhavtë, Buck Mulligani u shfaq në krye të shkallëve tue përcjellë në dorë, solemnisht, kupën me shkumë sapuni në të cilën rrinin kryq pasqyra e brisku. Pizhamja e verdhemtë, hapashalë, kalehtazi, shpupurisej mbas tij në frymën e ambël mëngjesore. Ai e çoi kupën nalt e nisi me recitu:
U ndal, kqyri poshtë shkallëve t’errta e gjarpnore dhe thirri brraukushëm:
- Hyp nalt, Kinch![2]Hyp nalt, ti jezuit i mnershëm!
Solemnisht u nis
Buck Mulligani përgjoi për nji çast nën pasqyrë dhe shpejtaz e mloj kupën.
- Kthehu në kazermë! – tha rreptas.
E tevona me nji za predikuesi shtoi:
- Ngaqë qe ku e kemi, dashamirë të shtrejtë, Krishteshën[3] e njimendët: me korp e me shpirt, me gjak e me plagë. Ju lutem për nji muzikë të prajshme. Mshelni sytë, zotnij. Veç nji çast. Kemi pak telashe me këto rruzkat e bardha.[4] Shuni të gjithë.
Përgjoi anëve dhe ia dha nji fishkëllime të gjatë e të përmbajtun në shenjë thirrjeje, e, masandej, në çast, u ndal në nji pritje të ankthshme; dhambët e drejtë xixëllojshin aty-këtu me xixa të arta. Gojart[5]. Dy fishkëllima të fuqishme e depërtuese jehuen nëpër qetësi.
- Faleminderit miku jem - piskati flakrushëm. - Kjo ka me ba punë për bukuri. A p’e shym qat rrymë, pashë besën?
Zhdrypi prej shtratit të topit dhe kqyri seriozisht vështruesin e tij, tue mbledhë rreth kambëve kindet e labërgueme të pizhames së tij. Fytyra e buçkosun e mbulueme me hije dhe nofulla e qitun vezake ia përkujtonin prelatin, mecenën mesjetar veprash arti. Nji buzëqeshje plot kënaqësi iu derdh qetas nëpër buzë.
Ai drejtoi gishtin me tallje dashamirëse dhe hypi mbi beden, tue qeshë me vete. Stephen Dedalusi u nis përpjetë, e përcolli me mërzi deri në gjysmë të rrugës dhe u ul në qoshe të shtratit të topit, tue shiku hala derisa ai e mbështeste pasqyren e tij në beden, e zhyti brushën në tas dhe i shkumoi faqet e qafën.
Zani i hareshëm i Buck Mulliganit vazhdoi pa prajtë:
- Edhe emni jem asht emën taravol: Malachi[7] Mulligani, dy daktile. Por ka nji tingëllimë helenike apo jo? Firikues e ngazëllyes si vetë kaprolli. Na dy lypset me shku n’Athinë. A kishe me ardhë nëse ia dal m’ia zgrapë emtës 20 stërlina?
Ai e la brushën menjanë dhe, tue qeshë plot gaz, briti:
- A kish
Masandej heshti e nisi m’u rru me kujdes.
- Më thuj Mulligan, - tha Stepheni qetaz.
- Fol loçka jeme?
- Edhe sa kohë ka me ndejtë Hainesi në këtë kullë?
Buck Mulligani shfaqi faqen e rrueme përsipër supit të djathtë.
- O Zot, a nuk asht i tmerrshëm? - tha çeltaz. - Sakson i mërzitshëm. Atij s’p’ia rrokë kurrqysh se ti je xhentëllmen. O Zot, këta anglezët e dreqit. Po plasin prej paresh e prej balbëtime. Ngaqë ai asht prej Oksfordi. A e din Dedalus, ti ke nji sjellje tamam oksfordçe. Ai s’po mun me të ra në fije. Por unë të kam pagëzu me ma të mirin emën: Kinch, tehthikës[8]!
Ai e rrujti me kujdes majen e mjekrës.
- Tanë natën ka krapullu për njifarë panteri të zi, - tha Stepheni. - Ku e ka këllëfin e armës?
- I përhani i shkretë, - tha Mulligani. - A t’i shtini ethet?
- Po, qebesa, m’i ka shti lingjyret, - tha Stepheni plot vrull e me frigën që i shtohej. - Ashtu në terr me njifarë insani që s’e njoh tue krapullu e tue murmuru me vete qysh po don me vra nji panter të zi. Ti e kurtalise njeriun që të mos mbytet n’ujë. Unë, sidoqoftë, nuk jam hero. Në qoftë se ai rrin këtu mue s’m’i ke pa sytë ma.
Buck Mulligani shfryu mbi shkumën në teh të thikës. Doli jashtë furrikut të tij dhe nisi me hakëlu ngutshëm nëpër xhepat e pantollave të tij.
- Dreqi e marrtë, - briti ai brraukushëm.
Iu afru mbështetëses së topit dhe, tue futë dorën në xhepin e epërm të Stephenit tha:
- Ma huazoni faculetën që ta fshij briskun tem.
- Stepheni e ndihu m’e nxjerrë dhe tue e mbajtë për cepi e qiti në shesh faculetën e ndyme e të rrudhosun. Buck Mulligani e fshiu kujdesshëm briskun me faculetë. Mandej, tue kundru faculetën tha:
- Faculeta e nji bardi. Ngjyra e re artistike e poetëve tanë irlandezë: qyrrëjeshile. Gati muni edhe me e shiju apo jo?
Prap u ngjit në beden, e, masandej, kaloi me shikim nëpër Gjinin e Dablinit derisa flokët e bardhemtë bojëlisi tundeshin kalehtaz.
- O Zot, - tha ai prajshëm. - A nuk asht deti qysh e qun Algyja[9]: nanë e madhe e ambël? Det qyrrëjeshil. Det bolemërdhijs.
- Epi oimopa ponton[10]. Ah, Dedalus, grekët. Unë duhet me t’i dhanë do mësime për ta. Ti duhesh m’i lexu ata n’origjinal. Thalatta! Thalatta![11] Ajo asht nana jonë e madhënishme dhe e ambël. Paja e kqyre.
Stepheni u çu e iu afru bedenit. Tue u mbështetë n’të kqyri poshtë n’ujë dhe n’anijen postare e cila sapo e linte mbrapa gjinin e portit të Kingstaunit[12].
- Nana jonë e gjithëfuqishme, - tha Buck Mulligani.
Ai i shkuli shpejtaz sytë e tij të përhimtë[13]e zhbirues prej detit e i nguli kah fytyra e Stephenit.
- Emta mendon se ti e ke mbytë nanën tande, tha ai. Kjo asht arsyja pse s’më len me pasë asnji punë me ty.
- Dikush e ka mbytë, - tha Stepheni zymtaz.
- T’u thafshin krahët, ke mujtë me ra mgjuj, Kinch, kur mama jote, tue vdekë, ka kërku prej teje këtë, tha Buck Mulligani. Edhe unë jam hiperborejan[14] poaq sa edhe ti. Por kur mendoj se nana jote në gërrhamat e fundit të ka kërku me ra në gjuj e m’u lutë për te. E ti i ke ra mohit. Ka diçka ndeshëzezë në ty...
Ai shujti e prap nisi m’e shkumu ngapak faqen ma përsipër. Nji buzëqeshje mirëkuptimi ia përdredhi buzët.
- Po, ti je nji shtijak i kandshëm, - murmuroi ai me vete. - Kinch, ma i kandshmi shtijak.
Ai ruhej rende-rende e me kujdes, qetësisht, seriozisht.
Stepheni me nji brryl mbështetë mbi granitin e thepshëm, mbështeti shuplakën e tij në ballë dhe vështroi cepin e ryzuem të mangës së palltës së tij të zezë e vizëlluese. Dhembja, e cila ende nuk ishte tamam dhembje e dashunisë, ia mundonte shpirtin. Qetaz, n’andërr, mbas vdekjes, ajo i ishte paraqitë atij, me trup të shkërmoqun mbrenda qefinit të labërguem e të kaftë që lëshonte nji erë dylli e drudrandofilli, kurthu prej frymëmarrjes së saj, e heshtun, qortuese, me kundërmim zalitës të hinit të lëmekun. Nëpër cepin e ryzuem të manshetës ai pa detin të përshëndetun si nanëmadhe e ambël nga nji za i fuqishëm përngat tij. Unaza e gjinit të detit dhe vija e horizontit mbanin përmbrenda lang jeshil e të turbullt. Legenthi i bardhë i porcelanit rrinte afër shtratit të saj të vdekjes mbushë me vner të amullt të cilën ajo e kishte shqitë prej mëlçisë së saj të kalbun me gulçima të vjellash të zashme rënkuese.
Buck Mulligani e fshiu prap tehun e briskut të tij.
- Ah, i mjeri hamall! - tha ai me za të kandshëm. - Më duhet me ta dhanë nji këmishë dhe disa faculeta. Qysh po të rrinë ato pantolla të dorës së dytë?
- Po më bijnë përshtati boll mirë, - iu përgjegj Stepheni.
Buck Mulligani iu sul lugthit nën buzën e poshtme.
- Ç’gaz i botës, - tha ai me kënaqësi, - duhet me thanë: të kambës së dytë. Nji Zot e din se çfarë rrugaçi i fëlliqtë ka heqë dorë prej tyne. I kam nji palë të mira vija-vija, të përhimta. Ke m’u dukë si car në to. Nuk po mahitem, Kinch. Ti dukesh, me të vërtetë për bukuri kur sqimohesh.
- Falemnderit, tha Stepheni. Nuk muj m’i veshë në qofshin të përhimta[15].
- S’po mujka m’i veshë, - i tha Buck Mulligani fytyrës së tij në pasqyre. - Etiketa asht etiketë. Po mujka m’e mbytë nanën e vet e s’po mujka me veshë pantolla të përhimta.
Ai e paloi briskun për bukuri dhe me prekje të lehta me mollëza gishtash shkoi prekaz nëpër lëkurën e lëmutë.
Stepheni hoqi vështrimin nga deti dhe e ktheu kah fytyra e buhavtë me sy të lëvizshëm e të bruztë.
- Ai farë tipi me të cilin isha në Ship mbramë, - pohoi Buck Mulligani, - tha se ti e ke p. p. ç.[16]-në. Ai banon në Dottyville[17]me Connolly Normanin[18]. Paralizë e përgjithshme e të çmendunve!
Dottyvillei, Spitali psikiatrik në Riçmënd
Ai e lëvizi pasqyrën tue ba nji gjysëmrreth n’ajri për me shkrepë kumte me sinjale drite në botë me anë të diellit i cili rrezëllonte në det. Buzët e tij të lakueme e të rrujtuna buzëqeshën bashkë me cepat e dhambëve të shëndritshëm. Të qeshunit ia kaploi gjithë trupin e tij të fuqishëm e të lidhun.
- Shikohu, - tha ai, - ti bard i mnershëm.
Stepheni u përkul përpara dhe u vështru në pasqyrën e zgjatun kah ai, të lugueme prej nji të çame të shtrembët, e me nji qime floku në qoshe. Kështu më shohin ai dhe të tjerët. Kush e zgjodhi këtë çehre për mue? Këtë trup prej hamalli që duhet qëru prej morrash. Edhe ajo ma shtron të njëjtën pyetje.
- E shnuka prej dhomës së shërbëtores, – tha Buck Mulligani. – Mirë ia bana. Emta gjithmonë mban shërbëtore shëmtaqe për shkak të Malachit. Edhe mos na shtjerë ndë ngasie[19]. Quhet Ursula[20].
Prap, në të qeshun e sipër, ai e hoqi pasqyrën prej sysh përgjues të Stephenit.
- Harlisje e Calibanit[21] që s’e sheh çehren e vet në pasqyrë, - tha ai. - Me pasë qenë Wildei gjallë, veç me të pa nji herë, prore.
Tue u zbythë e tue ba me gisht Stepheni tha idhun:
Papritmas Buck Mulligani e kapi për krahu Stephenin dhe eci me te përreth kullës derisa brisku e pasqyra rraptonin në xhepin ku i kish rrasë.
- Nuk asht mirë me të gjujtë rromuze kështu, Kinch, apo jo? – i tha mirësjellshëm. - Zoti e din se ti ke dell ma shumë se cilido prej tyne.
Prap turrahiti. Ai ia ka frigën neshterit tem sa ia kam unë të tijit. Majëpendë e ftohtë çeliku.
- Pasqyra e plastë e shërbëtores. Thuja këtë atij kryekau atje poshtë dhe fiton nji gine. Ai thjesht ka pare si zalli e mendon se ti nuk je xhentëllmen. Plaku i tij ka fitu tue u shitë zulluve bozë apo dofarë budallakish qasifare. O Zot, Kinch, me pasë mujtë na dy me punu bashkë kishim mujtë me ba diçka për këtë ishull. Me e helenizu[23].
Krahu i Cranlyt[24]. Krahu i tij.
- E kur e mendon, ti duhet me lypë lëmoshë prej këtyne thive. Unë jam i vetmi që e dij se kush je ti. Pse nuk po më beson ma shumë? Çka të ka kcy dreqi kundër meje? Mos asht për shkak të Hainesit ? Në baftë veç cërc me gojë e bij këtu Seymourin e kemi m’ia ba ma zi se Clive Kempthorpeit.
Vikama djemkash parelij në odat e Clive Kempthorpeit. Fytyrëxhenaze: shqyhen prej gazit, secili mbërthy në tjetrin, O, deka ka ardhë deri te unë! Kumtoja lajmin me dikatllëk asaj, Aubrey! Qe po vdes! Me leckat e shqepuna të këmishës së tij që fjaurojnë n’ajri ai hidhet e përdridhet rreth tryeze, me pantolla zhveshë deri te thembrat, ndjekë me gërshanë të terzive prej Adesit nga Madaleni. Fytyrë e lingjyrtë prej berri e zhyeme me marmelatë. S’du me ma qitë bythën në lëndinë. Mos e tallni bythën me mue si me kishk.
Vikamat prej dritares së hapun prishin qetësinë e sheshit të katrortë. Nji kopshtar shurdhan, me përparëse, me maskën e Mattew Arnoldsit[25] shtyn përpara korrësen nëpër barishte tue sturru sytë në grimcat vallëtare të majave të barit[26].
- Lene le të rrijë – tha Stepheni. - Gjithçka asht në rregull me te. Veç natën i hyjnë dreqnit në bark.
- Ç’pate atëherë? – pyeti me padurim Buck Mulligani. – Qite në ledinë. Unë gja nuk mbaj msheftë prej teje. Çka ke tash kundër meje?
U ndalën, të kthyem kah kepi i rrumcuem i Bray Headit i cili shtrihej në ujë si turini i nji balene të përgjumun. Stepheni e hoqi krahun e vet kadale.
- Përnjime po don me ta thanë a? - pyeti ai.
- Po, si asht puna? - iu përgjegj Buck Mulligani. - S’po më kujtohet asnjisend.
Derisa ai folte ai kqyrte fytyrën e Stephenit. Nji fllad i lehtë ia lëmoi ballin, lehtas ia shpupurisi flokët e bardhemtë e të pakrehun ndërsa në sy ia ngallmoi xixëllimat e argjendta të brengës.
Stepheni, prishaqejf nga zani i vet, tha:
- A të kujtohet kur t’erdha për herë të parë për vizitë mbas vdekjes së nanës teme?
Buck Mulligani u vrantu shpejt e tha:
- Qysh? Ku? S’më kujtohet asnjisend. Unë i mbaj mend vetëm idetë dhe ndiesitë. Pse? Çka ndodhi pashë Zotin?
- Ti bajshe çaj, - tha Stepheni, - dhe shkove përkryq shkallares[29]për me marrë ma shumë ujë të vluem. Nana jote dhe nji mysafir dolën prej dhomës së ditës. Ajo të pyeti se kend e ke në dhomë.
- Po ? - tha Buck Mulligani. - E ç’paskam thanë unë? S’m’u kujtoka.
- Ti the, - u përgjegj Stepheni, - Aha, asht Dedalusi ai, nana e të cilit ka ngordhë!
Mollëzat e Buck Mulliganit u vërshuen nga nji kuqrremtësi që e banë ate të dukej ma i ri dhe ia shtuen nurin.
- A kështu paskam thanë a? - pyeti ai. - Mirë. Ç’të keqe ka këtu?
Me plot siklet, u shliru prej nji gulçi të vet.
- Ç’asht vdekja, - pyeti ai, - e sat amë, e jotja apo vetë e jemja? Ti e ke pa veç nanën tande tue vdekë. Unë i shoh çdo ditë qysh e drejtojnë bishtin në Mater dhe në Riçmond dhe qysh i prejnë masandej copa-copa në sallën e autopsisë. Asht shtazarake dhe pikë. Ç’randësi ka kjo. Po ti, bre, nuk ke ra në gjuj për m’u lutë për nanën tande n’shtrat të dekës kur të ka kërku. Pse s’e ke ba? Sepse ti ke blanë jezuiti në ty, pos që t’asht injektu mbrapsht. Për mue e tana asht gaz i botës dhe shtazarake.
Bulat e trunit s’i bajnë punë ma. Ajo ia nis dhe e qun doktorin, Sir Piter Teazle[30], dhe don m’i mbledhë luleverdhat e jorganit. Duhesh m’e miklu derisa t’i vijë fundi. Ti i re mohit dëshirës së saj të fundit e mue po m’i tharbëton hundët pse nuk du me kthisë si belbacuk i paguem i Lalouetteit[31]. Absurde! Po ma merr mendja që ta kam thanë. Po s’e kam pasë as në fund të mendjes me e fy kujtimin për nanën tande.
Mbas këtyne llafeve u kërthëndez. Stepheni, tue i prujtë plagët që ato fjalë ia patën hapë në zemër, tha ftohtas:
- S’e kam fjalën te fymja ndaj nanës teme.
- E çka dreqin ke atëherë? - pyeti Buck Mulligani.
- Për fyemjen e bame ndaj meje - ia ktheu Stepheni.
Buck Mulligani u rrotullu mbi thembrën e vet.
- O, ti s’lidhesh kurrqysh! - briti ai.
Bante ecejake të ngutshme përrreth bedenit. Stepheni rrinte pa lëvizë vendi, tue vështru detin e qetë kah kepi. Deti e kepi tashma vdirreshin në mjegullazë. Në sy i rrihnin damarët tue ia mjegullu pamjen, e në faqe ndjente nji përvëlim.
Nji za prej mbrenda kullës thirri mza:
- A je atje nalt, o Mulligan?
- Qe po vij, - iu përgjegj Mulligani.
Ai u kthy kah Stepheni e tha:
- Kqyre detin. Çka ia ha palla për fymje? Rrasja Loyolas[32], Kinch, dhe eja poshtë. Saksoni[33]po don suxhuk për kafjall.
+Themelues+i+Urdhnit+t%C3%AB+Jezuit%C3%ABve.jpg)
Shën Ignatius Loyola (1491-1556)
Themelues i Urdhnit të Jezuitëve
Themelues i Urdhnit të Jezuitëve
Kryet e tij u ndal prap për nji çast në krye të shkallëve, në nji nivel me pullazin:
- Mos e lodh kryet gjithë ditën e lume për atë punë. Unë jam çapraz prej goje. Hiq dorë prej persiatjeve inatçore.
Kryet e tij u zhduk por mërmërima e zanit të tij tue zbritë jehonte prej majes së shkallëve:
S’ka ma me kthy kryet menjanë e me mejtu,
për msheftësinë e idhtë të dashunisë
Ngaqë Fergusi i drejton koçitë farfuritëse.[34]
Hijet e drujve notonin heshtazi nëpër qetësinë mëngjesore nga maja e shkallëve kthy kah deti nga vëzhgonte ai. Në të thatë dhe përtej pasqyra e ujit zbardhej, e shkelun nxitushëm prej kambëzash drite. Gjini i bardhemtë i detit të vagëlluem. Goditje të gërshetueme, dy nga dy. Dora e dikujt tue u ra telave të harpës tue i shkri akordet e gërshetueme. Fjalë valëbardha të bashkueme drithtohen në baticën vagëlluese.
Nji re nisi me mbulu diellin dalëngadalë, tue hijezu gjinin me nji bojë blertëmbylltë. Ajo shtrihej mbrapa tij, legen me ujna t’idhun. Kanga e Fergusit: e këndoja nalt mshpi, tue i zgjatë akordet e gjata e të zymta. Dera e saj ishte e hapun: asaj i pëlqente me ndëgju muzikën teme. Pa mujtë me ba as gëk as mëk prej frige e pikëllimi unë iu afrova shtratit të saj. Ajo qante në shtratin e saj të kobshëm. Për qato fjalë Stephen: msheftësia e idhun e dashunisë.
Kah tash?
Msheftësitë e saja: freskana të vjetra pendlash, programe ballosh të stolisuna me xhufka, të parfumosuna me misk, rruza qelibari pa vlerë, të ndryme në dollapin e saj. Nji kafaz zogjsh varun afër dritares së ndritshme të shtëpisë së saj kur ajo pat qenë vajzushkë. Ajo ndëgjonte plakushin Royse se si këndonte në Turkoja i Mnershëm[35]dhe qeshte me të tjerët kur ai këndonte:
Unë jam ‘i djalë i kajshëm,
Që ma kanda fort
M’u ba i padukshëm!
Nji gurgule lugatçore, e palueme dikund: e miskueme.
S’ka ma me kthy kryet menjanë e me mejtu...
E palueme diku në kujtesën e natyrës bashkë me lodrat e saja. Kujtimet ia vërshonin trunin e tij të mejtushëm. Gota e saj e ujit nga çeshmja e kuzhinës kur i qasej kungimit. Molla e shpueme e mbushun me sheqer të kaftë, e cila piqej për te në çerep në mbramjet e errëta të vjeshtës. Thojtë e saj trajtëbukur, të skuqun prej morrash të ndrydhun këmishash të fëmijëve.
N’andërr, heshtazi, kishte ardhë te ai, trupi i saj i shkërmoqun mbrenda qefinit të labërguem me kundërmim dylli e drudrandofilli, kurthu prej frymëmarrjes së saj, me fjalë heshtake, të mshefta. Era zalitëse e hinit të lëmekun.
Sytë e saj të qelqtë, tue shiku zgurdullushëm diku prej mordjes për me ma shkundë e përkulë shpirtin tem. Vetëm temin. Qirij lugatçorë, për m’ia ndritë agoninë dritë lugatçore, mbi fytyrën e mundueme. Frymëmarrja e saj e zashme dhe e mbytun që shungullon prej tmerri derisa të gjithë luten në gjuj. Sytë e saj drejtu në mue për me më detyru që të gjujzohem. Liliata vutilantium te confessorum turma e circundet: iubilantium te virginum chorus excipiat.[36]Lugat! Xhenazepërtypës! Jo nanë ik prej meje dhe lemë me jetu.
- Kinch-o-hej! - zani i Buck Mulliganit kumboi këndushëm prej mbrenda kullës. Afrohej kah shkallët, prap tue thirrë. Stepheni tue u dridhë nga gjama e shpirtit të tij, e ndëgjoi rrezen e ngrohtë e të vrikshme dhe, n’ajrin mbrapa tij, fjalë dashamirëse:
- Dedalus, paja poshtë, djerrakohës i rregjun. Kafjalli asht gati. Hainesi po kërkon falje që na e ka prishë gjumin mbramë. Asht në rregull.
- Po vij, - tha Stepheni, tue u kthy.
- Eja pashë Krishtin, - tha Buck Mulligani. - Pashë mue edhe pashë gjithë ne.
Kryet e tij shkridhej e kridhej.
- Ia thashë simbolin tand t’artit irlandez. Ai thotë se asht e fiqirueme shumë mirë. Merrja nji stërlinë, ani? Nji gine, mendova.
- Sot kam me marrë pagën, - tha Stepheni.
- Rrogëzën e shkollës a? - tha Buck Mulligani. - Sa? Katër stërlina? A ma jep mue ndonji.
- N’daç, - tha Stepheni.
- Katër suverenë vezullues - briti hareshëm Buck Mulligani. - Kemi m’u dehë ashtu që edhe druidët e druiduem[37]me na e pasë lakmi. Katër suverenë të plotfuqishëm.
Ai i çoi duert e tij dhe randë-randë zhdrypi shkallëve të gurta, tue këndu pa fije melodiciteti me theks koknian[38]:
A s’kena me bô kokrrën e qefit-o,
Tuj pi viski, birrë e venë-o,
N’kunorzim, n’dit t’bashkimit-o,
A s’kena me bô kokrrën e qejfit-o,
Ditën e bashkimit-o?[39]
Shkëndija e ngrohtë e diellit tue u bashku me det. Tasi i nikeluem për rruemje farfuriti i harruem mbi beden. Pse më duhet me e zhdrypë poshtë? Apo me e lanë aty tanë ditën e lume, miqësi e harrueme?
Iu qas tasit, e mori në duer nji çast, tue e ndi të ftohit e tij, tue i marrë erë jargëve të shkumës së lëmekun në të cilin brusha ish nguju. Kështu e përcolla barkëzën e temjanit atëherë në Kllongous[40].
Klasa e James Joyce-it në Kolegjin Kllongous (Clongowes Wood College).
Foto e vitit 1888. James Joycei asht i ulun mbi bar në mes.
Tash unë jam tjetër, dhe prap, i njejtë. Nji shërbëtor, gjithashtu. Shërbëtor shërbëtori[41].
Në odën e vranët qiellzanë të kullës figura e pizhamtë e Buck Mulliganit lëvizte për së kithi poshtë e naltë oxhakut, tue shfaqë e shpërfaqë pizhamet e verdha të tij. Dy shtiza të dritës së butë ditore ranë mbi podin e gurtë nga frengjitë e nalta: ndërsa në pikëpuqjen e rrezeve nji re tymi e thëngjillit dhe tymnaja e dhjamit të përzhitun pezullonin në rrotullim e sipër.
- Po ngulfatemi, - tha Buck Mulligani. - Haines, hape qatë derë, pashë besën!
Stepheni e lëshoi tasin për rruemje mbi dollap. Nji figurë e gjatë u nëpërduk nga kosheli ku kish qenë i ulun, shkoi deri te dera dhe e shtyni derën e mbrendshme hapashalë.
- A e ke çelësin? - pyeti nji za.
- E ka Dedalusi, - tha Buck Mulligani. - Oj kuku nanë, m’u zu fryma. Uluriti ai pa shiku kah zjarmi.
- Kinch!
- Asht në bravë - tha Stepheni, tue ba para.
Çelësi gërrici tue u rrotullu trishtushëm dy herë dhe, kur dera e randë kërkëlliti tue u hapë përgjysë, hyni nji dritë e mirëseardhun dhe nji ajër i shëndritshëm. Hainesi qëndronte në hymje të derës tue shiku jashtë. Stepheni e çoi qirithi valixhen e tij mbi tavolinë dhe u ul me pritë. Buck Mulligani i hodhi vezët e fërgueme në pjatën anës tij. E masandej e mori pjatën dhe çajnikun e madh, i lëshoi truç mbi tavolinë e shfryni shlirshëm.
- Po shkrihem i tani, - tha ai, - qysh pat thanë qiri… Po prit. Të mos e zamë ma në gojë këtë muhabet. Zgjohu Kinch! Bukë, tëlyen, mjaltë. Haines, hajde burrë. Haja asht gati. Na beko, o Zot, me gjithë këto dhurata tua. Ku asht sheqeri? O dreq, s’paska tamël.
Stepheni e nxori prej dollapi bukën, kavanozin me mjaltë dhe tëlyenin. Buck Mulligani u ul me malcim të papritun.
- Ç’dreq pune asht kjo? - tha ai. - Unë i thashë asaj me ardhë mbas orës tetë.
- Na mujmë me e pi edhe të zi - tha Stepheni. - Ka limon në dollap.
- Të hangërt dreqi ty me gjithë qyfyret e tua parisiane, - tha Buck Mulligani. - Unë du tamël Sandikoveri.
Hainesi erdhi prej hymjes së derës dhe tha qetas:
- Ajo grue me tamël asht tue ardhë nalt.
- Të bekoftë Zoti, - tha Buck Mulligani, tue kcy prej karriges së tij. - Ulu. Qite qat çaj.
Sheqeri asht në qese. Qe, s’po muj me ça krye ma me këto vezë. I ndau vezët e përzhituna mbi fërtere e masandej i përplasi mbi tri pjata tue thanë:
- In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti.[42]
Hainesi u ul për me qitë çaj.
- Po ju jap nga dy kokrra sheqeri secilit, - tha ai. - Por, më duket se ti, Mulligan, me të vërtetë po zin çaj të fortë a e kam gabim?
Buck Mulligani tue e pre bukën në thela të mëdha tha me za shkërbyes plakushke:
- Kur zij çaj, zij çaj, qysh thoshte nana plakë Grogan. E kur zij ujë, zij ujë!
- Pasha Enjtin, qesaj p’i thankan çaj se jo mahi – tha Hainesi.
Buck Mulligani vazhdoi me pre e me shkërby:
- Kështu baj unë, zonja Cahill, thotë ajo. Për Zotin, zonjë, ia kthen zonja Cahill, jemi me nafakë që nuk i zin të dyja në të njejtën enë.
Ai ia zgjati herë njenit e masandej tjetrit shok tavoline thelën e bukës ngulë në maje thike.
- Ata janë mileti, - tha ai me shumë seriozitet, - për librin tand, Haines. Pesë rreshta tekst dhe dhetë faqe shënime për miletin dhe peshqhyjnitë e Dundrumit të botuem nga motrat shtriga në vjetin e furtunës së madhe[43].
Ai u kthy kah Stepheni dhe pyeti me za të butë e të hutuem, tue i çu vetullat:
- A të kujtohet, vëlla, a përmenden çajniku e çaji në Mabinogian[44]apo kjo zihet në gojë në Upanishada[45]?
- S’ma merr mendja, - tha seriozisht Stepheni.
- Pashë besën? - tha Buck Mulligani me të njëjtin ton. - E pse vallë?
- Ma thotë mendja, - tha Stepheni tue hangër, - se kjo nuk gjendet as mbrenda as jashtë Mabinogianit! Nana Grogan ka qenë, supozohet, kushërine e Mary Annës[46].
Qehrja e Buck Mulliganit u kaplu prej hareje.
- Për bukuri, - tha ai me za t’ambël shkërbyes, tue zbulu dhambët e bardhë dhe tue vetu sytë me kënaqësi. - A po ta merr mendja se asht ajo? Bukuri.
Masandej, befas, i tani i vranët, murmuriti brraukushëm derisa vazhdonte me pre prap bukën fërtymshëm:
Se plakushka Mary Ann
S’jep pesë pare mor aman
Pse e çon nalt atë fustan.
E mbushi gojën me vezë, u përtyp e zhuzhulliti.
Hymja e derës u errësu nga hija e dikujt që po hynte.
- Tamli, zotni!
- Hyn mbrenda, zojë, - tha Mulligani. - Kinch, bjere kënatën.
Plaka hyni mbrenda dhe u ndal përngat brrylit të Stephenit.
- Asht nji sabah i kandshëm, zotni, - tha ajo. - Qoftë lavdu Perëndija!
- Kush? - pyeti Mulligani tue i sturru sytë në te. - Aha, qysh jo.
Stepheni u kthy mbrapa, e mori kënatën e tamlit nga dollapi.
- Ishulltarët - i tha si me pahir Mulligani Hainesit, - po flasin koxha shpesh për mbledhësin e zhangave[47].
- Sa, zotni? - pyeti plaka.
- Nji litër, - tha Stepheni.
Ai e shikonte ate se si qitte në enëmatëse e që andej në kanatë tamël të trashë e të bardhë, jo të sajën. Cicat rrekë të mrrudhuna. Ajo prapë derdhi nji masë të plotë, e, edhe ‘i çikë[48]. E moçmueme dhe e msheftë ajo hyni prej botës mëngjesore, ndoshta ndoj kasnece. Ajo e lavdonte cilësinë e tamlit tue e derdhë. Gërmuqas pranë lopës së urtë n’agmi në fushën e lulëzueme, nji shtrigë mbi këpurdhë, gishtat e mrrudhuna e të shpejta, në sisët që cirkaten. Pëllasin rreth saj, e njohin mirë, bagëti vesëmëndafshtë. Mëndafsh ndër qe[49]dhe plaka e vorfun, me këto emna dikur moti e pagëzueme. Gufallë bredharake, trajtë ma e ulët e jovdekatarëve e cila i shërben pushtuesit të saj dhe jaranit të saj të pabesë, brinjare[50], lajmëtare nga nadja e msheftë. Me shërby apo me qortu, s’mujke me e da mendjen: përbuzte me u lutë për m’ia ba nji nder.
- Qashtu asht përnjime, zojë, - tha Buck Mulligani tue qitë tamël në tasat e tyne.
- Provoje nji herë, zotni, - tha ajo.
Ai e piu për hatër të saj.
- Qysh me mujtë me jetu me ushqim të mirë si kjo, - i tha asaj diqysh si mza, - nuk kishim me pasë vendin me dhambë të krymbun e me zorrë të prishuna. Jetojmë në moçal, hamë ushqim të lirë, me sokaqet plot pluhun, bagla kuajsh e pështyma veremlijsh.
- A mos jeni student i mjekësisë, zotni? - pyeti plaka.
- Po, zojë, - iu përgjegj Buck Mulligani.
Stepheni e ndëgjonte me nji heshtje qortuese. Ajo e përkul kokën e saj plakë ndaj zanit që i flet asaj mza, fallxhori i saj, barnatari i saj: mue s’më ban hesap. Zanit që ka me ndëjy e me mirru për në vorr. Gjithçka që mbetet prej saj përveç ijeve të palame, mishit të mashkullit, që s’asht ba simbas shembëlltyrës së Perëndisë, pre e gjarpnit[51]. Dhe zanit të naltë që tash e urdhnon me heshtë me sy që rrotullohen papushim.
- A p’e kupton çka asht kah të thotë? - e pyeti Stepheni.
- Zotni, frengjisht je tue folë, a? - i tha plaka Hainesit.
Hainesi i foli asaj prap nji copë muhabeti ma të gjatë, ma me besim.
- Irlandisht, - tha Buck Mulligani. - A din me folë galisht?
- Ma mori mendja se asht irlandisht, - tha ajo, - simbas kumbimit. A je prej perëndimi[52], zotni?
- Unë jam anglez, - iu përgjegj Hainesi.
- Ai asht anglez, - tha Buck Mulligani, - dhe mendon se na në Irlandë duhet me folë irlandisht.
- Kah ta kthesh e ka mirë, - ia ktheu plaka. - Edhe mue më vjen marre që vetë nuk e flas këtë gjuhë. Prej atyne që e dijnë m’asht thanë se asht gjuhë e madhnueshme.
- E madhnueshme, pak asht m’i thanë - tha Buck Mulligani. - Mrekullia vetë. Qitëm edhe pak çaj, Kinch. A p’e doni edhe ju nji gotë zojë?
- Jo, faleminderit, zotni, - tha plaka tue shti dorën nëpër vegëzën e bidonit për qumësht dhe tue u ba gati m’u nisë.
Hainesi tha:
- A ke faturë? Ma mirë asht m’e pagu, Mulligan, apo jo?
Stepheni i mbushi të tre filxhanat.
- Faturë, zotni? - tha ajo rryeshëm. - Mirë, dy herë shtatë mëngjese për nji litër nga dy pensë asht dy herë shtatë që bajnë nji stërlinë e dy pensë ma shumë, ndërsa tre mëngjeset e fundit nji litër nga katër pensë asht tri litra që asht nji stërlinë shtoja edhe nji dhe dy janë dy nga dy, zotni.
Buck Mulligani fshau dhe tue pasë gojën mbushë me kore të bukës të lyeme trashë me tëlyen në të dyja anët i shtriqi kambët përpara dhe nisi me kërku nëpër xhepat e pantollave.
- Paguj edhe duku i kandshëm, - i tha Hainesi tue buzëqeshë.
- Stepheni e mbushi filxhanin e tretë, lugëza e çajit e ndyu pakëz qumështin me yndyrë të dendun. Buck Mulligani e solli nji forintë, e rrotulloi nëpër gishta dhe briti:
- Mrekulli!
E shtyni përgjatë syprinës së tavolinës kah plaka tue thanë:
- Mos lyp ma shumë prej meje, xhan-e!
Të dhashë krejt çka pata me të dhan-e.[53]
Stepheni e lëshoi monedhën në dorën e saj aspak të babëzitun.
- Po të mbesim borxh nja dy pensë, - tha ai.
- Ka vakt zotni, - tha ajo, tue marrë monedhën. - Ka vakt. E paçi sabahin e hajrit, zotni.
Ajo u përkul e doli e përcjellun prej këndimit të ambël të Buck Mulliganit .
- O moj loçka e shpirtit tem,
me pasë pasë pare ma shumë
Para kambësh t’i kishim gjujtë...
Ai u kthy kah Stepheni e tha:
- Përnjimend, Dedalus. Unë mbeta tangall. Ngutu e shko në shkollën tande e sillna ndoj metelik. Sot bardët duhet me pi e me kremtu. Irlanda sot pret që çdo burrë m’e përmbushë detyrën e tij[54].
- Kjo ma përkujtoi, - tha Hainesi, tue u çu mkambë, - që më duhet me shku në bibliotekën tuej kombëtare.
- Së pari të llokoçitem, - tha Buck Mulligani.
Ai iu kthy Stephenit dhe e dveti butaz:
- A asht sot dita e përmujshme kur ti lahesh, Kinch?
E masandej i tha Hainesit:
- Bardi i papastër ndërgjegjshëm lahet nji herë në muej.
- Krejt Irlandën po e lan Rryma e Golfit - tha Stepheni tue pritë nji vjaskë mjalte me piku mbi fërtelen e bukës.
Hainesi, nga qoshja ku lidhte nyje të labërgueme nji shami rreth jakës së butë të këmishës së tij të tenisit, foli:
- Në qoftë se më lejon, e kam ndërmend me ba nji përmbledhje me thaniet e tua.
Po më folin mue. Ata lahen e pastrohen e fërkohen. Bremje e ndërgjegjes[55]. Ndërgjegjja. Apet, kjo blanë s’po hiqet.[56]
- Ajo rreth pasqyrës së plasun të shërbëtores asht, për dreq, e qëllueme për bukuri.
Buck Mulligani e goditi kambën e Stephenit nën tavolinë e tha me përzemërsi:
- Prit pak derisa ta ndëgjosh kur të nisë me folë për Hamletin[57].
- Mirë, e kam me gjithë mend, - tha Hainesi, hala tue i folë Stephenit. - Unë isha tue mendu bash për qat punë kur ajo krijesa e mjerë ia behu mbrenda.
- A më del ndoj pare prej kësaj pune? - pyeti Stepheni.
Hainesi ia plasi gazit dhe teksa po e merrte kapelën e tij të butë e të përhimtë nga gozhda e koshelit ku ishte varë, tha:
- Nuk muj me shti dorën në zjarm!
Ai eci deri te dera. Buck Mulligani u pri menjanë kah Stepheni e me za të ashpër e energjik tha:
- Tash e flliqe me kah krejt. Pse s’p’e mshelë gojën, bre?
- Ani çka? - tha Stepheni. - Çashtja asht qysh m’i ba do pare. Prej kujt? Prej tambëlsjellëses apo prej tij. Asht krejt njisoj simbas meje.
- Unë rashë copë tue folë për ty, - tha Buck Mulligani, - e ti, masandej, vjen me atë ngërdheshjen tande të pahijshme e me rrotlla pa fije lezeti jezuitësh.
- S’kam shpresë se del gja, - tha Stepheni, - as prej saj as prej tij.
Buck Mulligani fshau tragjikisht dhe e pshteti dorën e tij mbi krahun e Stephenit.
- Kij uzdajë në mue, Kinch, - tha ai.
Me nji ton, befas të ndryshuem, ai shtoi:
- Me ta thanë kah del shpirti, po më duket se e ke mirë. Ata s’janë kurrgja. Pse s’po ua lun lojën si unë? Copa mos iu gjettë. Le t’ikim prej kësaj strofulle.
Ai u çu mkambë, e shlidhi nyjen dhe i zhveshi pizhamet e tha me pezm:
- Mulliganit iu muernë petkat![58]
I shprazi xhepat mbi tavolinë:
- Qe ku e ke faculetën tande, - tha ai.
Tue e vu jakën kaba dhe kravatën gjarpnushe u folte, i qortonte me gjithë zingjirin shilarak të sahatit. Me duer të futuna në valixhe kërkonte nji faculetë të paqtë. Bremje e ndërgjegjes. Për Zotin, na duhet m’u veshë simbas karakterit. Unë du dorëza të sykëta dhe çizme të blerta.[59]Kundërthanie. A jam në kundërthanie me vetveten?[60]Shumë mirë, atëherë unë jam në kundërthanie me veteveten. Malachi merkurial. Nji predhë e zezë fjauroi prej duerve të tij të paprajshme.
- Qe ku e ke kapelën tande të mahallës së latinëve[61], - tha ai.
Stepheni e mori dhe e vuni në krye. Hainesi i thirri prej hymjes së derës:
- A jeni tue ardhë apo jo, o burra të dheut?
- Unë jam gati, - iu përgjegj Buck Mulligani. - Dil jashtë, Kinch. Ma merr mendja ti i gjurate krejt çka mbet pa hangër prej nesh.
I ramë mazun ai doli jashtë dhe me fjalë të zymta e trokëlluese, shtoi gati si me pikëllim:
- Tue ecë kështu ai zateti-o në Butterly-në.
Stepheni mbasi e mori bastunin prej frashni prej ku e kishte pshtetë u nis mbas tyne dhe, derisa ata zhdrypshin shkallëve, tërhoqi derën e randë e të hekurt dhe e msheli. E futi çelësin sa për nam në xhepin e tij të mbrendshëm.
Në rranzë të shkallëve Buck Mulligani pyeti:
- A e prune çelësin?
- Po, unë e kam, - tha Stepheni, - tue ecë para tyne.
Ai vazhdoi me ecë. Mbrapa tij ndëgjoi Buck Mulliganin tue i mëshu, me peshqirin e tij të randë, kërcejve e llastarëve të fierit e të barit.
- Ndale dorën, zotni. Qysh po guxon zotni?
Hainesi pyeti:
- A po paguni qira për këtë kullë?
- Dymdhetë stërlina, - tha Buck Mulligani.
- Ministrit të Luftës, - shtoi Stepheni përmbi supin e tij.
Ata u ndalën derisa Hainesi e vëzhgonte kullën e tha ma në fund:
- Muj me thanë se dimnit asht mjaft e zymtë. E quni, Martello, a?
- I ka ndërtu Billy Pitti[62], - tha Buck Mulligani, - në kohën kur francezët ishin zotnues të detit.[63]Por, asht i joni omphalosi.
Kulla e Martellos
- Ç’mendim ke për Hamletin? - pyeti Hainesi Stephenin.
- Jo, jo, - bërtiti plot dhembje Buck Mulligani. - Unë nuk muj m’i shty brinat me Shën Thomas Aquinasin[64]bashkë me pesëdhetepesë arsyet që ia ka vu vetes për me e mbështetë mendimin e vet. Prit sa t’i rrëkëllej disa pinta[65]në bark.
Ai u kthy kah Stepheni e tha tue i ulë pedantërisht majat e jelekut të tij t’aguliçtë.
- Ti s’kishe mujtë m’ia dalë me ma pak se tre pinta, Kinch, apo jo?
- Mbasi ka mujtë me pritë deri tash, - tha Stepheni pa fije trazimi, - mun me pritë hala.
- Po ma ngallmon kurreshtjen, - tha Hainesi miqësisht. - A asht njifarë paradoksi?
- Uh! - u ndëgju Buck Mulligani. - Na ia kemi hedhë Wildeit dhe paradokseve. Asht boll e thjeshtë. Ai e vërteton në mënyrë algjebrike se nipi i Hamlet-it asht gjyshi i Shakespeareit dhe se vetë ai asht shpirti i t’atit të vet.
- Çka? - tha Hainesi, tue nisë m’u përqendru në Stephenin. - Vetë ai?
Buck Mulligani e lidhi peshqirin për qafe si shall dhe tue u gjyftu prej gazit të pafre, i tha në vesh Stephenit:
- O, hije e Kinchit plak! Jafeti në kërkim të babës![66]
- Na, gjithmonë jemi të lodhun në mëngjes, - i tha Stepheni Hainesit. - E kjo punë, qebesa, i ka suret e gjata.
Buck Mulligani tue dalë para i çoi duert.
- Veç nji pintë e shejtë mun m’ia shlidhë gjuhën Dedalusit - tha ai.
- Po du me thanë, - shpjegoi Hainesi Stephenit, mbasi nisën me ecë, - që kjo kullë dhe këto shkrepa po ma përkujtojnë diqysh Elsinorein[67]. Që mbi rranzën e vet prihet kah deti, a s’asht kështu?
Buck Mulligani në çast u kthy kah Stepheni po nuk foli. Në atë çast të ndritshëm e të qetë Stepheni e pa shembëlltyrën e vet në teshat e përzishme, të pluhunosuna e të lira, në mes të veshjeve plot galdi të tyne.
- Asht nji rrëfim i mrekullushëm, - tha Hainesi, tue u ndalë apet.
Sytë, të zbehtë si deti, fresku prej ere, ma të zbehtë, të vendosun dhe të urtë. Sundimtar detesh[68], ai vështronte kah jugu përtej gjinit i cili kish me qenë i shkretë pa shtëllungat e puplavta të tymit të anijes postare, i vagët në horizontin e ndritshëm dhe nji velanije tue lundru tërthor drejt Muglinsit.
- Më ka ra me lexu diku shtjellimin teologjik të kësaj - tha ai hutushëm. - Idenë e Atit e të Birit. Biri i cili përpiqet m’u ndëjy prej t’Atit.
Fytyra e Buck Mulliganit, sa veton dy herë me sy, e tana u mbulu me nji buzëqeshje gazmore. Ai shikoi në ta, goja e tij si kuti e hapun lumnushëm, sytë e tij prej të cilëve, pa pritë e pa kujtu, ishte zhdukë hija e urtësisë, vetonin me nji galdim të nji të çmenduni. Lëvizte kryet si kukull herë para, herë mbrapa, streha e sheshirit panamë fërfëllonte dhe nisi me këndu me nji za të qetë e të hareshëm.
Unë jam ma i mbrapshti djalosh që keni pa,
Nanën e kam jahudi e baba zog m’asht ba,
Me Zef marangozin s’po mujmë n’akord me ra,
Të pimë për shnet dishepujsh e t’Kalvarit, pra![69]
‘Unë jam ma i mbrapshti djalosh...’, i pari prej nji vargu citatesh
të vargjeve të shkrueme prej Oliver St. John Gogartyt të quejtun
‘Kanga e Jezuit Hokatar (por pakëz sarkastik))’, 1904-5.
Tema e cila ka me vazhdu m’u trajtu, në mënyrë blasfemuese,
ban fjalë për egzistencën fizike të Jezuit
(si kundërshtim i hyjnueshmënisë së tij).
Ai e çoi gishtin tregues në shenjë qetësie e vërejtje:
N’mendoftë kush që unë s’jam hyjnor
Ai s’ka me cycë as ‘i pikë venë kur ta prodhoj,
Po ka me dashtë me qenë ujë i kthjellët
Të cilin unë prap në venë do ta shndërroj!
Vrik e tërhoqi bastunin e Stephenit, si punë lamtumire dhe tue ngarendë kah cepi i shkrepit, i rrahu krahët anës ijeve si shpend apo krahë zogu që bahet gati m’u çu n’ajri e këndoi:
Lamtumirë, tash lamtumirë, shkruj krejt çka të thashë,
Dhe thuji filanit e fistekut se u ringjalla[70]
Kurrkush n’ftyrë toke s’mun me më ndalë mos me fluturu
Dhe gazi i Olivetit... Lamtumirë, lamtumirë.
Ai kcente para tyne poshtë kah vrima e thellë rreth katërdhetë kambë, tue rrehë krahët si zog e tue u hedhë me zhdërvjelltësi, sheshiri merkurian[71]drithëritej në flladin që ua kthente mbrapa krrokamat e shkurta si të zogjve.
Hainesi, i cili buzëqeshej me matuni, shkoi pranë Stephenit e tha:
- Po ma merr mendja se na s’duhet m’u hingirisë. Ai asht koxha blasfemues. Unë vetë, me thanë të drejtën, s’jam besimtar. Prapseprap nga gazi i tij sikur s’len me kuptu gja të keqe në te apo jo? Qysh e qujti? Jozef marangozi?
- Balada e Jezuit Hokatar, - iu përgjegj Stepheni.
- O, - tha Hainesi, - ti e paske ni këte edhe ma parë?
- Tri herë në ditë mbas buke, - tha Stepheni me gjakftohtësi.
- Ti nuk je fetar apo jo? - pyeti Hainesi. - Mendoj, fetar në kuptimin e ngushtë të kësaj fjale. Krijimi prej asgjaje e mrekullitë, e Zoti i mishnuem.
- Krejt po më duket se egziston vetëm nji kuptim i kësaj fjale.
Hainesi u ndal për me e nxjerrë kutinë e lëmuet dhe t’argjendtë në të cilën vizëllonte nji gur i gjelbër[72]. Ai e hapi me pëlqyer dhe e zgjati përpara:
- Falemnderit, - tha Stepheni tue e marrë cigaren.
Hainesi e mori nji edhe për vete dhe e mbylli kutinë. E futi në xhepin përanash dhe nxori nga xhepthi i jelekut nji çakmak nikeli, e hapi edhe ate, e masandej, mbasi e dhezi cigaren, e mbajti flakën e zjarmit afër Stephenit mbrenda guacës së pëllambëve të veta.
- Po, natyrisht, - tha ai kur u nisën prap. - Ose beson, ose nuk beson apo jo? Personalisht, s’po muj me e tretë idenë e Zotit të mishnuem. As ti, ma merr mendja, s’pajtohesh me këte?
- Shihet në mue, - tha Stepheni me nji pakënaqësi të zymtë, - shembulli i tmerrshëm i mendimit të lirë.
Ai vazhdoi me ecë tue pritë përgjegjen, e tue tërheqë bastunin kah ana e tij. Maja e metaltë e shkopit e përcillte lehtaz nëpër shteg tue kujitë ndër thembrat e tij. Përcjellësi jem besnik që thërret Stepheeeeeeeeen. Nji ravë qemër përgjatë shtegut. Sonte kanë m’u zatetë n’te në kthim sipër. Ai e do çelësin. Asht i jemi, unë po paguj qira. Tash unë jam tue hangër bukën e njelmët[73]. Jepjani edhe atij çelësin. Gjithçka. Ai ka m’e kërku. I dukej kjo në sy.
- Nejse, - nisi Hainesi...
Stepheni u kthy e pa se vështrimi i ftohtë me të cilin ai e mati nuk ishte krejt jodashamirës.
Fundi i fundit, unë duhet me mendu se ju jeni në gjendje me e liru veten tuej. Më duket se ju jeni të zot të vetvetes.
- Unë jam argat i dy zotnive, - tha Stepheni, - nji anglezi dhe nji italiani.
- Italiani? - tha Hainesi.
Nji mbretneshë budallicë, plakushkë dhe xheloze. Gjujzohu para meje.
- Asht dhe nji i tretë, - tha Stepheni, - që më kërkon me ba nji punë të çuditshme.
- Italiani? - tha prap Hainesi. - Ku p’e qet, pashë besën?
- Shteti perandorak britanik, - iu përgjegj Stepheni tue u mërdhezë në fytyrë, - dhe kisha e shejtë romano-katolike e apostolike.
Hainesi hoqi ca grima duhani nga buza e poshtme para se me folë.
- Muj me kuptu këtë punë diqysh, - tha ai ftohtaz. - Kisha me thanë se nji irlandez duhet me mendu qeshtu diqysh. Na e ndijmë n’Angli se ju kemi trajtu jo fer. Duket se historia duhet m’u qortu për këtë punë.
Tituj krenarë e të plotfuqishëm kumbonin në kujtesën e Stephenit, triumfi i kumbonave të tyne të rremta: et unam sanctam catholicam et apostolicam ecclestiam[74]: rritja dhe ndërrimi i dalëngadaltë i riteve e i dogmës sikurse mendimet e tija të herëpashershme, komponim yjesh. Simbol i apostujve në meshë për papë Marcelliusin[75], zane të unisueme, tue këndu mza, në vetmi në shenjë miratimi, dhe mbrapa lutjeve të tyne ejlli syçelë i kishës luftëdashëse[76]çarmatoste dhe kërcënonte. Hordhi heretikësh n’arrati me mitra të shtrembnueme. Photiusi[77]dhe soji e sorollopi, tufa e dindushmanëve prej të cilëve Mulligani ishte nji prej tyne, dhe Ariusi[78]i cili tanë jetën e gjatë luftoi bashkësubstancialitetin e Atit me të Birin dhe Valentinei[79]i cili e përbuzte trupin tokësor të Krishtit, dhe heretiku mendjefemën afrikan Sabelliusi[80]i cili pohonte se Ati vetë ishte biri i vetë vetes. Fjalë të cilat Mulligani para pak çastesh i tha para njeriut të panjohun. Përqellje rrugaçësh. Humnera i pret të gjithë ata që luhaten n’erë: kërcënimi, çarmatosja dhe humbja në luftë me engjëjt shtrazëtarë të kishës, rrëmeti i Mikelit[81], i cili, kur bjen ora e luftës, e mbron atë gjithmonë me heshta e mburoja të tij.
Ariusi (rreth 250-336) i paraqitun nën kambët e perandorit
Konstandin dhe të peshkopëve në Koncilin e Nikesë
Shih, shih. Duertrokitje e gjatë. Zut! Nom de Dieu![82]
- Natyrisht, unë jam britanik, - u ndëgju zani i Hainesit, - dhe unë ndjehem si i tillë. Nuk du me e pa as vendin tem me ra në duer të jahudive gjermanë[83]. Druj se, tashpërtash ky asht nji problem joni kombëtar.
Dy njerëz qëndronin në cep të shkrepit, vëzhgonin: dijapunës, lundërtar.
- Asht nisë për në portin e Bullockut.
Lundërtari tundi kryet me shpërfillje kah pjesa veriore e gjinit.
- Atje thellësia mrrin deri në pesë pashë, - tha ai. - Qanej ka me çu uji kur të vijë batica kah ora nji. Me sot bahen nandë ditë.[84]
Njeriu i cili qe mbytë. Velanija që lundron nëpër gjinin e shkretë tue pritë dengën e ajun m’u shkredhë, m’u rrotullu ftyra e zbardhultë si krypa kah dielli. Ja ku jam.
Ata u lëshunë shtegut lakadredhë deri poshtë në gotull. Buck Mulligani rrinte mkambë, me majicë, me kravatë të labërgueme që i valëvitej mbi supe. I riu i cili mbështetej për shkambi afër tij lëvizte ngadalë bretkocaz kambët e tij të blertë mbi pelten e ujit të thellë.
- A asht vëllai me ty Malachi?
- Asht poshtë në Uestmëth. Te Bannonsët.
- Hala asht atje a? E mora nji kartolinë prej Bannonit. Thotë se e ka gjetë nji copë të re e e t’ambël atje. E qun vashë-syret.
- Syret a? Ekspozim i shkurtë.
Buck Mulligani u ul për m’i shlidhë tojat e çizmeve. Nji njeri i shtymë në moshë shkrodhi afër shkambit fytyrën e kuqlueme e të buhavitun. Ai koçomitej nëpër shkambij, uji i pikonte prej kreje dhe në kunorën e flokëve të thime, i rridhte nëpër krahnor e mullë ndërsa çurga-çurga i derdhej nga brezi i zi e i plogështuem.
Buck Mulligani ia çeli rrugën atij për me mujtë rrëshqanthi me kalu ngat tij dhe tue kundru Hainesin dhe Stephenin, u kryqu devotshëm me pëlqyerin e tij nëpër ballë, buzë e gjoks.
- Seymouri u kthy në qytet, - tha i riu, - tue u rrokë pas nji të dale të shkambit. Ka heqë dorë prej mjekësisë dhe tash po bahet gati për ushtri.
- Ah, Zoti qoftë me te, - tha Buck Mulligani.
- Javën e ardhshme ka me e pasë pisk. Ju e njihni atë bijën leshkuqe të Carlisleve, Lilyn?
- Po.
- Sonte e ka xigilu në kej. Babushin e ka të mbushun gërtylë me pare.
- A p’e hajke ajo?
- Ma mirë dvete Seymourin.
- Seymouri, oficer për dreq, - tha Buck Mulligani.
E tundi kryet, zhveshi pantollat dhe u çu e tha pa fije lezeti:
- Femnat flokëkuqe therpehen si dhitë!
Ai heshti i lebetitun, tue prekë njenën anë të krahnorit nën këmishën që valëvitej nga era.
- U zhduk brini jem i dymdhetë, - briti ai. - Unë jam Űbermensch[85]. Kinchi i padhambë dhe unë, stërnjerëz.
Ai bani me dalë prej këmishe dhe e fugi mbrapa ku ishin teshat e tij.
- A po hyn këtu Malachi?
- Po. Lësho pak vend në dyshek.
Djaloshi u hodh shpinazi n’ujë dhe arriti në mes të mes të gotullës tamam me dy hove të gjata. Hainesi u ul mshkamb tue pufu.
- A s’po hyn edhe ti a? - pyeti Buck Mulligani.
- Ma vonë, - tha Hainesi. - Jo menjiherë mbas kafjallit tem.
Stepheni u kthy.
- Unë shkova, Mulligan - tha.
- Na e jep qat çelës, Kinch, - tha Buck Mulligani, - me na e mbajt këmishën si drejt.
Stepheni ia dha çelësin. Buck Mulligani e lëshoi mbi grumbullin e teshave të veta.
- Edhe dy pensë, - tha ai, - për nji pintë. Gjuji qaty.
Stepheni i gjujti dy pensë mbi grumbullin e butë. Veshje, zhveshje.
Buck Mulligani u çu mkambë, me duer të kryqueme para vetes, e tha solemnisht:
- Ai që vjedh prej fukarejsh hyn borxh te Perëndia.[86]Kështu folun kaa Zaratustra.
Trupi i tij trashalluq u kredh n’ujë.
- Shihemi ma vonë, - tha Hainesi, - tue u kthy derisa Stepheni ecte përpjetë shtegut tue i buzëqeshë irlandezit të egër.
Brini i buellit, patkoi i kalit, buzëqeshja e nji saksoni.[87]
- Në Ship, - bërtiti Buck Mulligani. - Në dymdhetë e gjysë.
- Mirë, - tha Stepheni.
Ai u ngjit përpjetë shtegut të lakadredhtë.
Liliata rutilantium.
Turma circumdet.
Jubilantium te virginum.[88]
Kapuçi i murrmë i priftit në kamare ku vishej në mënyrë diskrete. Sonte nuk du me flejtë këtu. As mshpi s’muj me shku.
Nj za i ambël dhe i përmbajtun e thirri prej deti. Tue u kthy në lak ai bani me dorë. Edhe nji thirrje. Koka e lëmueshkëlqyese dhe e kaftë, kokë foke, atje larg n’ujë, e rrumbullakët.
Zaptuesi.[89]
shqipëroi: Agim MORINA
[1] Kam m’iu qasë altarit të Zotit (lat.). Fjalë me të cilat dikur prifti katolik e niste meshën këtu nis ‘rituali’ i rruemjes së Mullingan-it si parodizim i meshës katolike.
[2] Gallap i onomatopesë së tehut të thikës gjatë premjes por edhe aluzion në fjalën galisht (irlandeze) kinschin – fëmijë.
[3] Parodi me fjalët e Jezu Krishtit në Darkën e Mbrame : ‘Mirrni e hani; kyj ashtë korpi em’(...) ‘Pini të gjithë prei këtī; sepse kyj ashtë gjaku em’ (Mateu: 26: 26-8. Përkthim i K. Kristoforidhit ‘Dhiata e Re’, Konstantinopol, 1872). Çdo përkthim i Dhjatës së Re tash e tutje asht i Kristoforidhit.) ‘Me gjak e me plagë’ (‘Blood and ouns’) Gjak dhe plagë të Perëndisë. Gjinia femnore e Krishtit të Mullingan-it përqesh tue aludu në ‘Meshën e Zezë’ satanike e cila bahet me anën e trupit të femnës të shtrimë n’altar.
[4]Mullingani e përqesh idenë e procesit të transsubstantizimit, sipas të cilit gjatë meshës vena shëndrrohet në gjak të Krishtit.
[5] Gojart. (nga greq. Chrystosomos) emni i dy oratorëve të moçëm Dion Gojarti (50- 117), gojëtar grek, dhe Shën Gjon Gojarti, (345-470) atë i hershëm i kishës.
[6] i atij grekolashti: fjala asht për Dedalin (Deadalus-in), shpikës i zoti i cili e ndërtoi labirinthin për mbretin Minos për ta mbajtë mbrenda Minotaurin. Minosi, i zemëruem në Dedalin ngaqë ky ia kishte ba nji lopë të drujtë mbretneshës Persifa që ajo me mujtë me u ndërzy me kaun, e futi Dedalin bashkë me të birin e tij Ikarin në labirinth. Për me mujtë me ikë, Dedali bani me punu nji palë krahë prej pendlash e dylli dhe bashkë me djalin fluturunë jashtë. Ikari, i shuplakuem prej lumnisë së fluturimit iu afru shumë diellit, kështu krahët iu shkrinë dhe ai ra në det e u mbyt. (shih Ovidi Metamorfozat, VIII). Emni i Stephenit (Shtjefën) rrjedh prej martirit të parë krishter Shën Shtjefnit.
[7] Malachi herbraisht ‘lajmëtari jem’ profet i Dhjatës së Vjetër i cili paralajmëron ardhjen e Ilisë.
[8] tehthikës. vetë Joyce-i në kopjen e katërt të botimit të parë të Uliksit ka përmirësu ‘razor blade’ me ‘razorblade’prandej edhe na në vend të ‘teh thike’ e kemi ba ‘tehthikës’.
[9] Algy-ja... nanë e madhe e ambël; Algernon Charles Swinburne (1837-1909). Poet dhe shkrimtar anglez dhe autor i ‘Triumfit të kohës’ (‘Triumph of Time’) (1866) në të cilën gjenden vargjet: ‘nana e madhe e ambël... deti’.
[10] Epi oimopa ponton. greq. Në detin e errët si vena. Nji nga krahasimet e shpeshta të Homerit në ‘Odise’.
[12] Kingstaun (Kingstown), emni i maparshëm anglez për Dun Laoghaire-in, qytet në bregun jugor të Portit të Dablinit.
[13] ‘sytë e tij të përhimtë...’ Gabim shtypi në botimin e parë, prandaj vetë Joyce-i e ka përmirësu fjalën greatme grey.
[14] ‘hiperborejan’Friedrich Nietzsche (1844-1900), filozof gjerman, e përdor këtë emërtim për m’i përshkru ata që, sikurse Übermensch-i (‘stërnjeriu, mbinjeriu’) qëndrojnë ‘përmbi masat e gjana’ (‘Der Wille Zu Macht’ (‘Vullneti për me mbizotnu’) (1896), ‘Antikrishti’, sek. I)
[15] Sipas nji zakoni të lashtë irlandez, ngjyrën e përhimtë në vend të së zezës asht e lejueme me e veshë vetëm nji vit mbas vdekjes së nji të afërmi.
[16] p.p.ç.-ja (paraliza e përgjithshme e të çmendunve, ang. general paralysis of the insane), një shprehje e përdorun prej studentësh në atë kohë për sifilisin. Kuptimi asht me thanë arrokull se Stephen Dedalusi asht i çmendun.
[17] ‘Dottyville’ - emën tjetër për Spitalin e të Sëmutëve Mendorë të Riçmondit (dotty ang. – i shushatun, i rrjedhun, mendjezaif, ville ang. - katund, dmth. katund i të shushatunve ). (Richmond Lunatic Asylum) në veri të lumit Lifi dhe përafërsisht nji milë në veri të Gjinit të Usherit.
[18] Connolly Norman, Dr., ishte mbikqyrës mjekësor në Spitalin e të Sëmutëve Mendorë në Dablin.
[19] ‘Edhe mos na shtierë ndë ngasëie’,lutje te (Mat. 6 : 13).
[20] Ursula; ndoshta sipas Shën Ursulës, e shenjtë e hershme e krishtenizmit, e njohun për ndershmëninë e saj, prijëse legjendare e nji mijë virgjëneshave.
[21]Harlisje e Calibanit, sipas Oscar Wildeit (1854-1900), parathanie për Dorian Grey-in (1891): ‘Urrejtja e shek. XIX ndaj realizmit asht sikurse harlisja e Calibanit që e sheh fytyrën e tij në pasqyrë. Urrejtja e shek XIX ndaj romantizmit asht sikurse harlisja e Caliban-it që nuk e sheh fytyrën e tij në pasqyrë.’
[22] Shih, Oscar Wilde-i, ‘The Decay of Lying’ (‘Kalbja e Rrenave’) (1889) ku Cirili thotë se me e trajtu artin si pasqyrë ‘mun me rrëgju gjeniun në pozitën e pasqyrës së plastë’. Shërbëtorja, këtu fjalënikshëm asht shërbëtorja prej së cilës Mulligani e ka ‘huazu’pasqyrën, por afërmendsh, metaforikisht, shërbëtorja asht Irlanda.
[23] Me e helenizu : në ‘Culture and Anarchy’ (‘Kultura dhe Anarkia’), (1869) Ch. 4. Mattew Arnoldi (1822-1888), sugjeron se kultura Perëndimore asht e shtytun prej dy idealeve kundërthanëse por komplementare, hebraike (praktikë shtytëse energjike me obligim bashkëshoqërues të detyrës, vetëkontroll dhe punë) dhe helenike (impuls i patundshëm për me ditë m’i pa sendet ashtu qysh janë në esencën dhe në bukurinë e tyne). Kah fundi i shek. XIX, me helenizu u ba sinonim me: me sjellë kulturë apo me estetizu.
[24] Cranley, asht personazh nga romani Portreti i Artistit në Rini, (1916), shok (tashma i ndamë) i Stephen Dedalusit.
[25] Mattew Arnoldi, shih 7.14. Joycei e pa Arnoldin si ‘pedant’ deri në shpërshije, njeri jo shumë i thellë, ashtu qysh thotë n’esenë e tij të 1898-99-s, ‘The Study of Languages’ (‘Studimi i Gjuhëve’), (CW 26).
[26] Vikama djemkash... majave të barit. Stepheni imagjinon nji skenë oksfordiane. Oliver St. John Gogarty, asht modeli nga jeta e njimendët për Mulliganin i cili kaloi nji vjet atje me 1904.
[27] Për veten tonë... ‘to ourselves’anglisht për galisht Sinn Féin - ‘për veten tonë’ moto për grupe të ndryshme të cilët luftonin për ringjalljen e kulturës irlandeze dhe kthimin në galisht si gjuhë e parë e Irlandës; i pranuem prej Arthur Grifithit (1871-1922). Si nji emën i nji organizate politike tue vazhdu nacionalizmin irlandez.
[28] ‘omphalos’ greq. kërthizë; Epitet i Odiseut për ishullin e Kalipsës; gur i përdorun në ritet religjioze lashtogreke, më së famshmi në Delf, qendër e supozueme e Tokës dhe kryetempull i profecive në Greqinë e Lashtë.
[29] Ti bajshe çaj, tha Stepheni, dhe shkove përkryq shkallares... (And I went acrros the landing: duhet m’u lexu And went accross the landing).
[30] Sir Piter Teazle : personazh në dramën e Richard Brindsley Sheridan-it (1751-1816) ‘The School For Scandal’ (‘Shkolla për Thashetheme’) (1777).
[31] Lalouette’s, ndërrmarje varrimi e Dablinit.
[32] Loyola, Shën Ignatius ~, (1491-1556) eklesiast spanjoll, themeloi Shoqninë e Jezuit (1534) dhe ishte general i parë i saj (1541-1556). Stërvitjet shpirtnore të tij (1548) ka mbetë edhe sot doracaku themelor për edukimin e jezuitëve.
[33] Sassenach; galisht: sakson apo anglez.
[34] ‘S’ka ma… farfuritëse’; W.B. Jeats (1865-1939), ‘Kush shkon me Fergusin’, (1892), poezi nga drama e tij Kontesha Cathleene, poezi për ta disponu Cathleenën e cila e ka shitë shpirtin e saj për me ble ushqim për popullin e saj. Vargu vazhdon: ‘Dhe e sundon hijen e drunit, / dhe gjini i bardhë i detit të vagëlluem / dhe të gjitha yjet shprishuna bredharake.’
[35] Turkoja i Mnershëm… pantomimë (1873) e Edwin Hamiltoni (1849-1919) shumë i popullarizuem në Dablin në versionet e saja të ndryshme gjatë gjithë 1880-ave dhe 1890-ave. Në të, Zana magjike Rose ia mundëson padukshmëninë.
[36] ‘Liliata excipiat...’ lat. ‘U mbledhtë ky grumbull i ndritun i lutësve rreth teje, plot dritë si zambakë. Të pranoftë në gji ky kor namëmadh i virgjëneshave.’ Lutje që u bahet njerëzve në prag të vdekjes prej njerëzve të thjeshtë në mungoftë prifti.
[37] ‘druidët e druiduem’ (‘druidy druids’) prifta të lashtë paganë të religjionit kelt. Asht lojë fjalësh druid – sehirbazë, magjistarë dhe krijim i fjalës druidy– të sehirbaztë, të magjishëm nga Joycei.
[38] ‘kokni’ e folme karakteristike e banorëve të shtresës së ulët në Llondonin Lindor.
[39] ‘A s’kena me bô kokrrën… Ditën e bashkimit?’: version nga ‘De Golden Wedding’ (‘Martesa e Artë’) (1880), kangë e nji kangëtari afriko-amerikan James A. Bland (1854-1911).
[40] ‘Clongowes...’, Clongowes Wood College, shkolla për djem e jezuitëve në të cilën kanë qenë edhe Stepheni (në Portreti i Artistit në Rini, kap. I) dhe Joyce-i.
[41] ‘Shërbëtori i shërbëtorit...’, Në kuptimin e saktë, Stepheni si djalë i altarit (shërbëtor) që e ndihmon priftin (shërbëtor i Zotit); por, gjithashtu, figurativisht, si nji irlandez që e ndihmon anglezin (shërbëtor i kolonializmit anglez).
[42] Lutje krishtere për bekimin i Trinisë së Shejtë: N’emën të Atit, e të Birit e të Shpirtit Shejtë!
[43] ‘Dundrum... furtunës së madhe’, parodi e Kolofonit në Shtatë Drujtë e Jeatsit (1903), i botuem në Dun Emer në Dundrum (afër Dablinit) nga dy motrat e Jeatsit, Elisabetha dhe Lilya të cilat themeluen nji shtëpi botuese për me e botu përmbledhjen me poezi Në shtatë pyje(1903), në ballinën e së cilës shkrunte se ka përfundu ‘ditën e gjashtëmdhetë të qershorit në vitin e furtunës së madhe’. Nëpërmjet komenteve sarkastike të Mulliganit synohet të përqeshet primja irlandeze për antikuare e asaj kohe. ‘shtrigat...’shtriga në Makbethi-n e Shakespeare-it.
[44] ‘Mabinogian…’ përmbledhje e miteve klasike uellsiane të botueme me 1838.
[45] ‘Upanishada…’ shkrime të lashta mistike induse, të këndueme shumë prej Jeats-it dhe prej teozofistëve.
[47] ‘mbledhës i zhangave’, Zoti i ebrejve Jehovai, i cili urdhënonte synetinë (rrethpremjen). Gjeneza, 17:10-14.
[49] ‘Mëndafsh ndër qe’ dhe ‘plaka e vorfun’ përkthim i fjalënikshëm nga galishtja: Sìoda na mbó dhe Sean bhean bhocht. Duket si lojë fjalësh për mbretneshën e Anglisë e cila veshte nji togë të mëndafshtë kur shkonte në Këshillin Mbretnor.
[50] Lojë fjalësh e Joyce-it me cuckold dhe cuckquean që shqiptohet si -queen (‘mbretneshë’)
[51] ‘përveç ijeve të palame…pre e gjarpnit’. Përshkrim nga Dhjata e Vjetër për femnën: ‘ijet e palame’: mbas lindjes (Lev. 12:2, 5) dhe gjatë menstruacioneve (15: 19-28); ‘nga mishi i mashkullit’: Eva u jaratis nga brini i Adamit (Gen. 2: 22); dhe ‘pre e gjarpnit’: ajo ra viktimë e mashtrimit të gjarpnit (Satanait) (Gen. 3).
[53] ‘Mos lyp ma shumë… me të dhanë’, Swinburne, vargje nga poezia ‘The Oblation’ (‘Flijimi’), të përmbledhjes Kangët Para Agmisë (‘Songs Before Sunrise’) (1871), ll, 1-2 dhe 3-4.
[54] ‘Irlanda pret… detyrën e tij’, parodi e fjalëve që thuhet t’i ketë thanë Nelsoni në Betejën e Trafalgarit (21 tetor 1805): ‘Anglia pret...’ , fjalët gjithashtu janë pjesë e kangës Vdekja e Nelson-it nga S. J. Arnoldi dhe John Brahami.
[55] ‘Bremje e ndërgjegjes’, (anglishte e mesjetës ‘Agenbite of inwit’; ang. e sotme ‘remorse of the conscience’), dhe titull i përkthimit të Dan Michel Northgateit (1340) të traktateve mesjetare moralizuese frënge.
[56] ‘Apet, kjo blanë s’po hiqet’, Fjalë e zonjës Macbeth e cila mbas vdekjes së mbretit Duncan, tue ecë përhanë, provon me dalë e pafajshme.
[57] Hamleti, personazh i tragjedisë së Sheakespeareit. Nji motiv mjaft i randësishëm për Stephenin i cili gjatë gjithë ditës i kthehet rolit të Hamletit. Nëse parafrazojmë Kenner-in, Stepheni mendon se ai asht në librin e qujtun Hamleti dhe kurrë nuk e zbulon se ai gjendet në atë që në të vërtetë quhet Uliksi dhe se ai asht aktor i dytë dhe jo aktor kryesor. (Kenneri, 28).
[58] ‘Mulliganit iu muernë petkat’: parodi e ndalesës së dhetë drejt kryqëzimit të Krishtit (në Mat. 27:28; Gjoni: 19: 23-4): ‘mbassi kryqësuenë Iesunë, muernë petkat’.
[59] ‘Unë du dorëza të sykëta dhe çizme të blerta’, veshje e zakonshme e estetistëve dhe dekadentëve kah fundi i shek. XIX.
[60] ‘A jam në kundërthanie me vetveten?’ Walt Whitman-i (1819-1892), ‘Song of Myself’‘Kangët e Vetvetes’ (1855), seks. 51, ll. 6-7.
[61] ‘kapelën tande të mahallës së latinëve’, Kapela e Stephenit, sikurse personazhi i Uliksit, i ndërron rolet për m’iu përshtatë situatave. Në këtë rast, rikujton qëndrimin e Stephenit në Mahallën Latine në Paris; ma vonë ajo do t’i bahet kapelë e Hamletit (47.20). Ngjashëm, Mulligani ve ‘kapelë merkuriane’ në vijë me karakterizimin e tij prej Stephenit si ‘Malachi merkurian’ (17.6): ‘Merkuri’lajmëtar i zotave në mitologjinë greke ashtu edhe në hebraisht ‘Malachi’ që do me thanë, ‘lajmëtari jem’.
[62] Bill Pitt-i, William Pitti i Riu (1759-1806), kryeministër i Anglisë në kohën kur janë ndërtu kullat e Martellos (1803-6) si mbrojtje ndaj invazionit të mundshëm të Irlandës nga ana e francezëve gjatë Luftave Napoleonike.
[63] ‘në kohën kur francezët ishin zotnues të detit’, aluzion i përgjithshëm ndaj dy mëqakjeve të francezëve (me 1796 dhe 1798) me ndërhy në mbështetje të irlandezëve gjatë kryengritjes së tyne kundër masave represive angleze. Aluzion i veçantë ndaj baladës irlandeze, ‘The Shan Van Vocht’ (galisht Sean Bhean Bhocht: Plaka e Vorfun: ‘O, francezët janë në detin, / Thotë Plaka e Vorfun, /... / Po! Irlanda ka m’u liru!’
[64] Shën Thomas Aquinasi [Tomë Akuini], (1225-74), teolog domenikan, filozof skolastik. Në Portret... (kap. 5), Stepheni e përshkruen teorinë e tij estetike si ‘Aquinas-i i zbatushëm’.
[66] ‘Jafeti në kërkim të babës!’, titull i romanit të vitit 1836 i kapiten Frederick Marryatit (1792-1848); ban fjalë për kërkimet për babën e tij (i cili në fund ka sukses). Natyrisht, spikat temën e djalit i cili kërkon babën nëpër gjithë Uliksin.
[68] ‘Sundimtar detesh’, Anglia (apo Hainesi si nji anglez që asht), sipas odës së James Thomsonit (1700-48), ‘Sundo Britani’, (‘Rule Britannia’) (1740), i muzikuem prej Thomas Arneit (1710-78).
[69] ‘Unë jam ma i mbrapshti djalosh...’, i pari prej nji vargu citatesh të vargjeve të shkrueme prej Oliver St. John Gogartyt të quejtun ‘Kanga e Jezuit Hokatar (por pakëz sarkastik))’, 1904-5. Tema e cila ka me vazhdu m’u trajtu, në mënyrë blasfemuese, ban fjalë për egzistencën fizike të Jezuit (si kundërshtim i hyjnueshmënisë së tij).
[70] Në botimin e kësaj poezie dy rreshtat e para të kësaj strofe ndryshojnë. Lamtumirë, tash lamtumirë, kqyrni se a jeni ushqy / keni me ardhë në Vorrin Tim kur të ringjallem. Ndoshta Joycei ka pasë ndonji version tjetër në dorëshkrim të kësaj poezie.
[71] ‘sheshiri merkurian’, sheshiri me strehë të gjanë asht nji nga atributet e randësishme të Merkurit mitik.
[72] ‘kutinë e lëmutë dhe t’argjendtë... nji gur i gjelbër’, paraqitje e parë e pamjes e cila shfaqet shpesh për Irlandën, Xhevahir i Gjelbër dhe Deti i Argjendtë (version tjetër i ‘Ishulli i Emeraldtë’; këtu i përdorun, hapun, si simbol i kolonializmit, mbasi kutia mbahet në dorën e anglezit Haines.
[73] ‘Tash unë jam tue hangër bukën e njelmët’ Në Komedinë Hyjnore të Dante-s tue e parashiku dëbimin e Dantes nga vendi, gjyshi i thotë se ‘i njelmët ka me qenë buka e huej’.
[74] ‘et unam sanctam catholicam et apostolicam ecclestiam’, lat. ‘Dhe në nji kishë të shenjtë katolike apostolike’ , nga Besojma e Nikesë (325).
[75] ‘Simbol i apostujve në meshë për papë Marcellius-in’, ‘Simboli i apostujve’: Besimi i apostujve në Meshë; muzikanti italian Giovanni Pierluigi da Palestrina (1525-94), shkroi nji meshë për papë Marcelliusin II (1501-55), kompozim të cilin Joycein ia pëshkruejti Budgenit se ‘e shpëtoi muzikën kishtare’ (Budgen, 182).
[76] ‘ejlli syçelë i kishës luftëdashëse’, kryeengjëlli Mikel. Beteja e përshkrueme aludon në betejën e shek. XVI të kishës katolike kundër valës në rritje të herezisë protestante.
[77] Photiusi, (rreth 815 - rreth 897), i emnuem patriark i Konstantiopojës (857) kundër dëshirës së papë Nicholasit I, mohoi me pranu se Shpirti i Shejtë buron nga Ati dhenga Biri, i ekskomunikuem (863), nisi shizmën e cila kulmoi me ndamjen e kishës ortodokse nga ajo katolike me 1054.
[78] Ariusi, (rreth 256-336), herezia e tij ish me mendu se Ati dhe Biri nuk ishin nga e njejta por thjesht nga nji substancë e ngjashme (Biri tue qenë krijesa e parë e Atit si pasojë asht ma i ulët kundrejt tij); Kuvendi i Nikesë (325), u mblodh për me shqyrtu mësimet e Arius-it, nxorën Besojmën e Nikesë – përgënjeshtrim i shprehur qartë i herezisë ariane, nëpërmjet përdorimit të emëritmit ‘bashkësubstancial’ për me theksu se Ati dhe Biri janë nga e njejta substancë.
[79] Valentinei, (v. rreth 166), nji gnostik egjiptian i cili pohonte se Krishti as nuk ka pasë trup të njimendët dhe as që ka ndi dhembje.
[80] Sabelliusi, shek III, heretik i cili konsideronte se tre anëtarët e Trinisë ishin nji njisi e plotë, modusë të ndryshëm të së njejtës substancë.
[81] ‘rrëmeti i Mikelit’, kryeengjëlli Mëhill, udhëheqës trim i rrëmetit të engjëjve në luftën kundër Satanait.
[83] ‘vendin tem me ra në duer të jahudive gjermanë’, Hainesi thekson primjet anti-semitike (mbizotnuese në Europë me 1904) kundër të cilave shprehet Joyce-i.
[84] Sipas nji besimi të vjetër, trupi i të mbytunit i cili asht zhdukë në det shkridhet mbas nandë ditësh.
[85] Űbermensch, gjerm. mbinjeri, stërnjeri, supermen; emërtim i farkuem prej Nietzsches në Kështu foli Zaratustra (1883), ku Zaratustra, profet persian, bahet zadhanës i teorive të Nietzsches.
[86] ‘Ai që vjedh prej fukarejsh hyn borxh te Perëndia’, parodi e Proverbave 19:17: ‘Ai që ka mëshirë për të vorfunit hyn në sevap te Perëndia’.
[87] ‘Brini i buellit, patkoi i kalit, buzëqeshja e nji saksoni’, tre gjana proverbiale të cilave duhet m’iu rujtë nji irlandez.
[88] ‘Liliata...’ (lat.) ‘U mledhtë ky grumbull i ndritun i lutësve rreth teje, plot dritë si zambakë. Të pranoftë në gji ky kor namëmadh i virgjëneshave.’
[89] ‘Zaptuesi’, krahaso me akuzën që Telemaku i ban Antinout i cili donte me u martu me Penelopën dhe me marrë trashëgiminë e Telemaku dhe te Claudiusi te Hamleti për të cilin mbasi martohet me mbretneshën Gertrude, Hamleti thotë: ‘u gjujt në mes të zgjedhjeve dhe shpresave të mia’ (V.II.65).
Subscribe to:
Posts (Atom)