intervistë me gjuhëtarin Agim MORINA
intervistuar nga Shkëlzen GASHI
Standardi që na ka afru dhe na ka bashku dhe që na afron e na bashkon – gjithmonë me idenë e nji strategjie politike kombëtare që ngërthen kjo në vete – egziston sot e gjithë ditën dhe asht, sipas meje, standardi i bazumë në elbasanishten.
Pse po e kundërshtoni standardin e gjuhës shqipe të vitit 1972?
Ka mjaft argumente pse standardi i vjetit 1972 asht për t’u kundërshtu, por nji prej argumenteve kryesore asht se ai s’po mun m’i kapërthy, s’po mun m’i përfshi krejt mundësitë dhe ngjyrimet shprehëse që shqipja potencialisht i ka dhe nji pjese të madhe të shqiptarëve po ia kufizon këto mundësi. Masandej, me këtë standard, krejt prodhimi shpirtnor mbi katër shekuj në gegënisht po lihet menjanë. Kjo asht e palejushme m’i ndodhë nji kombi serioz e të pjekun. Nji kufizim i tillë gjuhësor, dihet, asht ba për shumë shkaqe jashtëgjuhësore dhe në mënyrë krejt të papranushme. Standardi i vjetit 1972 asht, në të vërtetë, nji standard i imponumë qysh prej vjetit 1946 pa kurrfarë këshillimi as marrëveshje paraprake. Për me pasë ma të qartë vijimsinë e procesit të standardizimit, duhet ta bajmë nji mbrapavështrim të shkurtë e të domosdoshëm historik.
Në rregull pra. Kur kanë nisur përpjekjet e organizuara në nivel kombëtar për një standard të njësuar mbarëshqiptar?
Puna për standardizimin e shqipes mendoj se ka nisë qysh me 1916-18 kur nji grup intelektualësh dhe ekspertësh gjuhësorë u mblodhën në Shkodër dhe nisën me planifiku nji shqipe të ardhshme standarde për gati 2 vjet tue u mbledhë gjithsej 63 herë nga 1 shatori 1916 deri me 22 maj 1918, që i bjen, mesatarisht, gati çdo 10 ditë. Kjo asht nji ndërmarrje e jashtëzakonshme e cila nuk asht përsëritë kurrë ma në historinë tonë kulturore dhe për të cilën asht folë shumë pak në historinë e standardizimit të shqipes mbas vjetit 1946. Vetë fakti që stenogrami nga mbledhjet nuk asht botu deri me 2004 tregon ma së miri për heshtjen e qëllimshme rreth punës së maparshme për shqipen. Aty pununë bashkë studius gegë, toskë e të huj, e ndër ta: Dr. Gjergj Pekmezi (kryetar), A. Xhuvani, Gj. Fishta, L. Gurakuqi, N. Mjeda, S. Peci, M. Logoreci, H. Ali Korça, M. Lambertz-i e R. Nachtigall-i etj. Çashtjet që u shtrunë në takimet e Komisisë Letrare Shqipe janë ende dilema të cilave nuk u janë dhanë përgjegje përfundimtare as sot.
Dr. Gj. Pekmezi, në mbledhjen e datës 11 dhjetor 1916, e shtroi kështu çashtjen për bazën e nji Shqipes së Përbashkët (term i M. Camajt): 1) me marrë për bazë nji dialekt të shqipes, 2) m’i lanë dy dialektet letrare m’u zhvillu e ‘m’u fërku’ derisa të dalë nji efekt i dëshirumë i përbashkët dhe 3) m’i marrë parasysh vetëm ndryshimet tipike që gjuha i zhvillon spontanisht e me shku mbas tyne tue i normativizu. Me propozimin e Luigj Gurakuqit për me marrë elbasanishten si urë në mes të dyja kryedialekteve, të gjithë anëtarët u pajtunë dhe kështu, elbasanishtja u ba baza e gjuhës së ardhshme standarde shqipe. Gjithashtu, të gjithë ishin të pajtimit se kësaj baze do të duhej t’i shtohej e t’i hiqej ajo që do të dukej e domosdoshme. U rujtën, fjala vjen, togjet e bashkëtingëlloreve mb, nd, ng, ë-të fundore, ë-të paratheksore, mbaresat rasore -së, -në, -të edhepse elbasanishtja i kishte ndryshe, por kjo bahej për m’iu afru toskënishtes. U rujt edhe togu i zanoreve -ue të cilat elbasanishtja i kishte rrudhë në -u të gjatë. Pra, bahej nji orientim i ndërgjegjshëm për nji përafrim dialektesh, nji planifikim gjuhësor unifikus.
Puna e Komisisë Letrare Shqipe u përforcu edhe ma shumë kur me 1923 kryeministri i Shqipnisë autorizoi administratën shtetnore që për bazë të gjuhës zyrtare ta kishin të folmen e Elbasanit. Me 1 dhjetor 1935 u kriju edhe nji komision për çashtje të ortografisë. Masandej, prej 9-12 prill 1940 u mbajt Kuvendi i Parë Albanologjik i Institutit të Studimeve në Tiranë në të cilën Mustafa Kruja vazhdonte me mbështetë të folmen e Elbasanit si bazë për nji shqipe standarde. A. Xhuvani u pat ngarku prej Komisisë Letrare Shqipe, e ma vonë prej Ministrisë së Arsimit, m’u kujdesë për hartimin e librave e gramatikave që kishin me i pasqyru synimet e Komisisë dhe në vjetët ’20 të shek. XX ai punoi pa pushim në këtë drejtim tue botu e ribotu nji varg gramatikash e librash mësimi të shqipes me të cilat mësohej në të gjitha shkollat e Shqipnisë Administrative e gjatë Luftës së Dytë Botnore edhe në nji pjesë të madhe të Shqipnisë Irredentiste. Qysh shihet, nga vjeti 1916 deri me 1946 standardizimi i shqipes u kultivu vazhdimisht tue u kqyrë në elbasanishten. Ky ishte nji synim i ndërgjegjshëm, shumë i drejtë e largpamës për planifikimin e nji standardi të shqipes.
Kur ndryshoi ky kurs dhe pse?
Në vitin 1946, menjëherë mbas vendosjes së ‘pushtetit popullor’ enverist, u ba përmbysja e madhe. Pa kurrfarë paralajmërimi, pa kurrfarë këshillimi dhe pa kurrfarë konsiderate për punën e gjatë rreth planifikimit të gjuhës deri atëherë, Ministri për Informacion e Propagandë, shoku Sejfulla Malëshova, dha urdhën që të gjitha gazetat, informatat dhe librat zyrtarë të shkruheshin vetëm në toskënisht dhe rrjedhimisht të mos respektohej gjuha zyrtare e maparshme e shtetit shqiptar! Pak ma vonë regjimi enverist nën hijen e po këtij Malëshove, kur ky kaloi në Ministrinë e Arsimit, dha urdhnin tjetër që abetaret e nxanësve të shkruheshin vetëm në toskënisht në gjithë Shqipninë Administrative, pra edhe në veri. Këtë veprim, natyrisht, e kundërshtoi ashpër A. Xhuvani me 1952 (në nji konferencë gjuhësore të mbajtun sa për sy e faqe nga regjimi enverist e, në të cilën, asnji gjuhëtar gegë nuk pat pranu heqjen e elbasanishtes. Atyne iu bashku edhe E. Çabej.). Kështu shihet se dhuna institucionale enveriste nisi sapo shkeli në Tiranë kamba e parë e komisarëve enveristë. Kjo don me thanë se me 1972 nuk u vendos m’u ba ‘gjuha letrare kombëtare e sotme e njësuar etj… shqipe’, por m’u miratu dhunimi i gjuhës së maparshme standarde që nisi m’u trajtu me 1916 dhe m’u ligjësu ajo që u imponu me 1946.
Pra, nuk jam kundër standardit të ‘72-tës për shkak të vendimeve që janë marrë aty për stabilizimin e toskënishtes, jam kundër miratimit të dhunës ndaj gjuhës së maparshme zyrtare që po standardizohej, ndaj mënyrës së zgjidhjes së problemeve kulturore, në këtë rast gjuhësore; jam kundër mashtrimeve për kinse ‘gjuhën e unisuar’, ‘gjuhën e përbashkët kombëtare’, ‘gjuhën letrare të njësuar shqipe’ dhe ‘shkrirjes së dialekteve’; jam kundër heshtjes mortore apo edhe ma keq, jam kundër miratimit për ndalimin dhe luftimin e elbasanishtes si nji gja normale. Jam kundër idesë se vendimet e këtilla për gjuhën shqipe nuk duhet të rishikohen e të përmirësohen. Aq ma tepër kur ’72-ta don me u shitë si veprim unifikus e harrohet fakti se nga vjeti 1916-1946 në Shqipninë Administrative e nga 1941-1946 edhe shqiptarët në Kosovë shkrunin dhe lexonin në nji gjuhë të përbashkët ndërsa me 1946 regjimi enverist vuni murin gjuhësor tue zbatu nji politikë gjuhësore përçamëse, krejt tjetërfare me atë të jashtë kufijve të Shqipnisë Administrative. Thjesht, përçamjen e parë zyrtare, të planifikume, të qëllimshme, mbrenda shqipes e ka ba pikërisht enverizmi. Këtë po e theksoj sepse në këta 30 vjet na i kanë hangër veshët tue i qujtë kinse përpjekje për ‘bashkim kombëtar’ vendimet e ’72-shës. Përçamja kulturore ndërshqiptare që e ka shkaktu enverizmi me ndërhymjen në punët e gjuhës shqipe mun m’u krahasu vetëm me përçamjen e kobshme politike mbas mohimit të Marrëveshjes së Mukjes nga ana e Enver Hoxhës dhe fillimin e asaj që po quhet sot luftë qytetare për shkak të presionit që iu ba atij prej emisarësh jugosllavë.
Cilat mendoni ju se janë perspektivat e Shqipes së Përbashkët?
Nga historia e shqipes e dijmë se shqipja asht zhvillu me dy gjuhë letrare: me gegënishten letrare e me toskënishten letrare qysh prej shek. XVI deri në ditët e sotme. Herë ka shkëlqy njena e herë tjetra. Por të dyja e kanë mbajtë të gjallë flakën e shpirtit shqiptar me atë fjalën e urtë shqipe: njena dorë lan tjetrën e të dyja lajnë faqen. Ky asht nji rast i rrallë në botë, ndoshta unik, që dy gjuhë letrare të nji kombi të zhvillohen paralelisht për nji kohë kaq të gjatë dhe me nji harmoni për ta pasë zili deri me 1946. Me 1946 ndodhi veprimi i pashembullt arbitrar dhe polarizoi shoqninë shqiptare pa kurrfarë nevoje.
Vjetëve të fundit, me demokratizimin e shoqnisë shqiptare, u rihap debati për gjuhën e përbashkët shqipe. Nji varg shkrimtarësh, përkthysish, gazetarësh, poetësh etj. kanë fillu m’i kontestu ma me za vendimet e 1972-shës si në Shkodër ashtu edhe në Tiranë e në Prishtinë. Disa e shohin standardin e ’72-shës të papërshtatshëm, disa të pakodifikumë qysh duhet e sa duhet, të tjerë larg nga gjuha e folun e shumicës së shqiptarëve, e disa si të padrejtë, sepse ka mohu standardin e maparshëm, dikush edhe si kolonializëm të mbrendshëm gjuhësor, si hegjemoni gjuhësore etj. Reagimet ma të ashpra ndaj këtyne vërejtjeve, natyrisht, vijnë prej palës tjetër, kryesisht prej gjuhëtarëve enveristë!
A nuk të duket që po forcohet ndarja Kosovë-Shqipëri dhe se kjo i konvenon shumë Serbisë nëse krijohen dy gjuhë standarde?
Kryedialektet e shqipes kanë egzistu para ardhjes së sllavëve në Iliri dhe kanë me egzistu deri sa të jetë shqipja. Kjo pyetje asht absurde sa edhe pyetja: ‘Kujt i shkon përshtati ndamja e shqiptarëve në fe të ndryshme?’ Apo: ‘Kujt i shkon përshtati veshja me tirq në veri e me fustanella në jug?’ Egzistenca e dy kryedialekteve të shqipes asht gjendje e natyrshme e shqipes. Nuk e ka ba kurrkush. E kanë ba vetë shqiptarët dhe e kanë zhvillu edhe në të shkrumë për katër shekuj e tëhu. Dhe këtu nuk ka asnji të keqe. Kërkesa për me pasë me çdo kusht nji gjuhë standarde për shkak se kështu e kanë kombet tjera asht sikurse standardi që të gjitha nanat me lindë nga nji fëmijë. Ato nana që lindin bineq, sipas kësaj rregulle, do të duhej me mbytë njenin prej fëmijëve për m’iu përshtatë ‘standardit’ e me qenë kinse normalë. Përkundrazi, standardi i nanës që ka lindë bineq asht standard bineqësh. Masandej, me kqyrë gjeografikisht, ndërmjet Kosovës e Shqipnisë, në të vërtetë, asht nda gegënishtja dhe sipas çdo logjike, gegënishtja kish me bashku e jo me nda Shqipninë e Kosovën. Ndamjen e ka kriju dhe e ka thellu standardi i imponumë me 1946. Vetë përcaktimi kaq mendjelehtë për nji gjuhë standarde larg elbasanishtes, d.m.th. larg asaj që në Shqipninë Irredentiste e kanë ma afër, tregon qartë se pushtetit enverist s’i ka hangër palla se ç’po ndodhte matanë kufinit.
Por, ju po thoni se ndërmjet Kosovës e Shqipërisë në të vërtetë është ndarë gegërishtja dhe sipas çdo logjike, gegërishtja do ta bashkonte e jo ta ndante Shqipërinë e Kosovën. A nuk do të ishte më e logjikshme të punohej drejt një standardi që na afron dhe na bashkon më tutje?
Standardi që na ka afru dhe na ka bashku dhe që na afron e na bashkon - gjithmonë me idenë e nji strategjie politike kombëtare që ngërthen kjo në vete - egziston sot e gjithë ditën dhe asht, sipas meje, standardi i bazumë në elbasanishten. Shumë prej trajtave neutrale gjuhësore janë zhvillu pikërisht në elbasanishte. Mbi këtë bazë do të duhej me ndërtu e me shtu gjithçka tjetër nëse egziston seriozisht synimi për nji standard të vetëm. Gjeografikisht asht pozicion qendror. Asht shumë e afërt me të folmen e kryeqytetit të Shqipnisë Administrative, Tiranën, po edhe me atë të Prishtinës, të Shkupit e të Shkodrës. Asht në pikën ku takohen të dyja kryedialektet dhe ajo nuk e ka humbë peshën e saj as sot. Ky asht propozimi ma dashamirës, ma vëllaznor, ma jetëgjatë, gjeografikisht ma kuptimplotë, politikisht ma strategjik dhe gjuhësisht ma se i qëllumë. Këtë e ka propozu Gurakuqi qysh me 1916, kjo asht pranu prej të gjithëve në kohët kur njerëzit kanë mujtë me folë e me vendosë lirisht, asht punu dhe punohet qe 90 vjet në këtë drejtim dhe unë mendoj se ky propozim ende vlen po aq sa edhe atëherë.
A mund të na e ilustroni më konkretisht idenë tuaj?
Me imponimin e toskënishes për bazë të shqipes zyrtare u desh m’i heqë disa kategori gramatikore të gegënishtes, u desht m’e rrudhë gegënishten, e me këtë vetë shqipen. Ndërsa e kundërta, me elbasanishten si bazë kjo nuk do të ndodhte. Le ta marrim nji shembull: me imponimin e toskënishtes, qysh shihet, u desh m’e heqë paskajoren me punue - sepse konstruktin me punuar shqipja nuk e njeh ose haset shumë rrallë - e, si pasojë, duhet m’e heqë kohën e ardhme të tipit kam me punu, kushtoren e tipit kisha me punu, etj. Asht thanë shkoqun prej Kostallarit se kinse paskajorja qëllimore në toskënisht për të punuar asht zavendësim për paskajoren e gegënishtes me punue. Por kjo nuk asht e vërtetë, bile qesharake me u thanë prej nji gjuhëtari, sepse edhe në gegënisht kemi trajtën e barasvlefshme për të punue. Masandej na kanë thanë se funkcionet e paskajores i kryn për bukuri lidhorja. Edhe kjo nuk vlen për gegët sepse ata e përdorin edhe lidhoren por vetëm me ato funkcione në të cilat ajo përdoret edhe në frengjisht, në gjermanisht, në spanjisht apo në italisht, d.m.th. vetëm për rastet e veçanta e ma të kufizume. Të gjitha këto gjuhë, përveç lidhores, e kanë edhe paskajoren dhe ate e përdorin ma dendun, shumë ma dendun sesa lidhoren. A muni m’i thanë nji italiani, nji spanjolli, nji francezi apo nji gjermani hiqni dorë prej paskajores sepse e keni lidhoren? Do të ishte marrëzi e padëgjume. Por, a asht e mundun kjo që njeni dialekt me qenë ma i gjanë? Po. Kemi rastin e mbiemnave. Në toskënisht nuk egzistojnë mbiemnat e tipit me -ueshëm: i besueshëm. Ata thonë ‘njeri i besuar’ për ate që nji gegë thotë edhe ‘njeri i besumë’ edhe ‘i besushëm’ prandej edhe e ka marrë prej gegënishtes. A mun toskënishtja me funkcionu pa këtë lloj mbiemnash? Mundet, por asht ma e kufizume. Kështu edhe paskajorja, thjesht, mungon dhe nuk asht e kompensushme. Ka mundësi të dyta me e thanë afërsisht ate në toskënisht por nuk ka paskajore të mirëfilltë dhe as mënyrë për ta zavendësu plotësisht ate. Del se baza e gegënishtes asht ma e gjanë dhe ngërthen në vete krejt çfarë ka toskënishtja. Kështu vijmë në nji përfundim: në rregullat gjuhësore për nji Shqipe të Përbashkët asht e domosdoshme me futë ma shumë trajta e kategori sesa ma pak trajta e kategori gramatikore të kryedialekteve të shqipes. Sepse, fjala vjen, ma lehtë asht për toskët mos m’i përdorë disa trajta edhe nëse ato janë mbrenda rregullave, le të thomi ‘të tepërta’ për ta, sesa për gegët m’u detyru me heqë dorë prej trajtash që tashma i përdorin dendun, të domosdoshme për ta. Toskët mujnë me folë shqip tue mos e përdorë kurrë paskajoren edhe në nji Shqipe të Përbashkët sepse e kanë lidhoren dhe kjo s’kish me qenë problem as për ta e as për gegët. E ardhmja, masandej, kish m’ia përcaktu vendin secilës kategori në mënyrë ma të qartë. Por sot duhet me heqë dorë prej imponimesh. Sa ma shpejt që të bahet kjo aq ma mirë.
Pra, problemi kyç për një shqipe vërtet të njësuar qenka paskajorja?
Po, nji Shqipe të Përbashkët, nuk ka kuptim pa paskajoren e mirëfilltë sepse asht nji prej veçorive ma të randësishme të çdo gjuhe që asht e pajisun me paskajore. Mirëpo, po u fut nji paskajore e këtillë atëherë doemos duhet m’u ndërru edhe pjesorja sepse paskajorja ndërtohet me pjesëzën me + pjesore. Unë, qysh muni me e pa edhe këtu, përdor pjesoren e rrudhun të tipit punu për me mujtë me gjetë nji trajtë neutrale përballë të dyja kryedialekteve të cilat e kanë: punue (g.) dhe punuar (t.). Kjo asht nji prej parimeve të mundshme për me gjetë zgjidhje për Shqipen e Përbashkët. Por le t’i shqyrtojmë foljet tue e dijtë se këtu qëndron nji prej problemeve kryesore.
Zgjedhimi me pjesoren e tipit punu përfshin rreth 57 % të foljeve në gjuhën shqipe prandaj asht shumë me randësi që të gjendet nji zgjidhje sa ma e pranushme për këtë klasë. Nji qasje e ngjashme do të duhej m’u zbatu edhe në vargun e klasave foljore të cilat mbarojnë me temë në zanore shkru, (shkruar (t.) / shkrue (g.), gënjy (gënjye/gënjyer), la (g.) / larë (t.)) (këto përbajnë rreth 6 % nga numri i përgjithshëm i foljeve). Me zgjedhimet e klasave tjera të foljeve, tema e të cilave mbaron me bashkëtingëllore, situata asht ma e lehtë sepse aty do të duhej të merrej për bazë trajta me mbresën -ë. Nji trajtë e këtillë për nji grup foljesh tashma egziston edhe simbas toskënishtes standarde në ato folje që mbarojnë me -ll dhe -rr (mbjellë, marrë). Pra, këtu vetëm do të duhej m’u zgjanu zbatimi i mbaresave të kësaj klase e me ba hapë në vend të hapur (kjo klasë përban 33 % të foljeve në shqip dhe bashkë me klasën e tipit punu përbajnë rreth 90 % të foljeve të mbarë shqipes). Kështu edhe me foljet e klasave mbledhë, shitë, zbritë, mbajtë në vend të hapur, mbledhur, shitur, zbritur, mbajtur që përbajnë rreth 3 % të foljeve të shqipes. Pjesoret e shqipes, në këtë mënyrë, kishin me qenë ma të thjeshta, ma të përbashkëta dhe ma të afërta me shumicën e të folmeve shqipe.
Asht interesante që Komisija Letrare Shqipe (1916-18) mbasi mori vendim që elbasanishtja me qenë bazë e nji gjuhe standarde shqipe hoqi dorë nga trajta egzistuse e pjesores së elbasanishtes – d.m.th. trajta punu - dhe pranoi trajtën ma letrare punue. Mendoj se ky ka qenë nji gabim shumë i pafat për të ardhmen e shqipes. Nëse do të merrej trajta punu për bazë, sot na nuk kishim m’e pasë problemin ma të madh për të cilin po debatojmë me dhjeta vjet. (Asht i habitshëm fakti që studiusja skoceze M. Hasluck-u, e cila ka jetu rreth tetë vjet në Shqipni e kryesisht në Elbasan, ka shkru nji gramatikë të vogël dhe e ka botu me 1932 tue marrë për bazë trajtën punu të pjesores së këtyne foljeve.) Kjo dukuni e rrudhjes së pjesores asht, natyrisht, zhvillim i mbrendshëm i gegënishtes por ofron mundësi të jashtëzakonshme për përafrimin e kryedialekteve. Sot kjo trajtë dëgjohet edhe nga shumica e gegënishtfolësve në Tiranë, në Shkodër, në Prishtinë, në Shkup, në Tetovë, në Durrës, në Ulqin, në Preshevë etj. Pra, gjithnji sipas meje, nji pjesore neutrale as punuar as punue por punu asht zgjidhja ma e mirë për nji Shqipe të Përbashkët. Nji fakt tjetër asht se toskët që jetojnë në mjedise gegënishtfolëse, fjala vjen në Tiranë, gjithashtu e gjejnë ma të lehtë përdorimin e kësaj trajte kur dojnë me folë ‘tironçe’ e me përdorë paskajoren e tyne qëllimore për të punuar tue e kthy në për të punu sesa trajtën për të punue. Trajta punu nga toskët mun m’u përjetu si rrudhje e trajtës punuar ndërsa për gegët si rrudhje e trajtës punue. Megjithëse në gjuhë nuk asht mirë me ba parashikime ka mundësi që në të ardhmen vetë pjesorja e toskënishtes të rrudhet nga punuar në punua dhe në fund të mbarojë në punu. Ka pasë, natyrisht, mospajtime rreth përjashtimit të paskajores nga nji varg studiusish e letrarësh shqiptarë mbas vjetit 1946, disa ma të ashpra e disa ma të buta, por gjithmonë fort mirë të argumentume. Përveç pjesores kemi edhe dallimet në shumësin e së Krymes së Thjeshtë punuem/punuam, punuet/punuat, punuen/punuan të cilat mujnë me u kthy në punumë, punutë, pununë; masandej do të duhej me përkrahë trajtën unifikuse të Habitores punokam dhe punokësha jo punuekam/punuakam etj. Këto duken si ndryshime të vogla por efektin e kanë shumë të madh drejt atij unifikimi në mënyrë praktike e jo me fjalë boshe.
Nëse çështja është vetëm tek futja e një paskajoreje opsionale, që mund të mos përdoret prej atyre që nuk duan, pse nuk bëhet ky plotësim? A prek paskajorja edhe në pjesë të tjera të strukturës?
Po, natyrisht, këtu edhe qëndron problemi. Kjo rrugë çon në disa telashe të tjera. Si të bahet me emnat e mbiemnat prejpjesorë: blerje (t.)/blemje (g.); i/e punuar/i punuem-e punueme. Prap mendoj se Shqipja e Përbashkët do të duhej m’i lanë vend trajtës blemje/ i punumë / e punume sepse e merr bazën prej trajtës ble/punu deri diku neutrale elbasanase dhe merr mbaresën tashma egzistuse foljore në shqip -më (fjala vjen bëmë, vëmë. Në këtë vijë do të duhej me shku edhe mbiemnat e tipit i punueshëm / e punueshme dhe me u ba i punushëm / e punushme. Kjo trajtë e fundit sot shqiptohet kështu gati nga të gjithë folësit, qoftë gegë qoftë toskë. Nji zgjidhje, për me mujtë m’e kufizu efektin domino, asht që ndërhymja e këtillë tashpërtash të përqendrohej vetëm te foljet. Trajtat me tinguj nazalë në gegënisht dhe jonazalë në toskënisht, sipas meje, do të mund të mbeteshin si dubleta për nji kohë, derisa në të ardhmen praktika kish me përcaktu përparësinë e njenit lloj prej tyne.
Mos do t’u duket shqiptarëve jugorë se do të sakrifikonin shumëçka nga veçantia e dialektit të tyre, sot për sot bërthamë e të vetmit standard mbarëkombëtar, për hir të një standardizimi më gjithëpërfshirës?
Mundësia e dytë, përveç asaj të nji gjuhe standarde, asht zhvillimi i dy gjuhëve standarde. E theksoj edhe nji herë, nuk ka asgja të keqe m’i pasë dy gjuhë standarde shqipe. Kështu asht zhvillu kultura jonë me shekuj dhe prej kësaj nuk duhet m’u turpnu. Përkundrazi. Gjuhëtari britanik, Trudgill-i, kur merret me shqyrtimin e dy gjuhëve standarde të norvegjishtes, thotë se nga pikëpamja linguistike norvegjishtja asht ma normale sesa gjuhët që kanë nji gjuhë standarde. Në rastin e shqipes çashtja asht ndërliku, asht tendosë, në periudhën enveriste dhe jehona e nji bindjes së tillë ende nuk asht zhdukë prej mendjes së shumë njerëzve. Propaganda e mbrapshtë e ka ba punën e vet dhe njerëzit harrojnë se gati pesë shekuj shqipot kanë zhvillu dy gjuhë letrare kurrë pa e ndi këtë si problem. Sa herë që e theksoj çashtjen e dy gjuhëve standarde, gjithmonë e baj tue pasë nji respekt të thellë për vëllaznit tanë toskë. Sepse asht lehtë me folë për nji gjuhë standarde, e me të me mendu si bazë të saj dialektin tand. Mendoj se ma e randësishme asht me punu bashkë në këto projekte, e jo ndamaz, sesa nëse do të bahen nji apo dy standarde. Edhe nëse do të vihej elbasanishtja si Gjuhë e Përbashkët Shqipe gjithsesi jam për atë që toskënishtja standarde të vazhdonte jetën e vet në krijimtari.
nuk do të ishte ky fillimi i një ndarjeje të plotë e përfundimtare mes gegëve dhe toskëve nëse do të krijoheshin dy standarde?
Nëse flasim për ndamje zyrtare, atëherë kjo ka ndodhë me 1946. Janë kriju dy standarde: njena asht instalu e asht përkrahë dhe tjetra asht luftu e asht përjashtu. Këtë e ka ba Vëllai i Madh me bandën e tij. Megjithëse, kështu, pyetja e juj, në nji mënyrë, presupozon ndër ne teorinë enveriste: nji popull - nji gjuhë letrare (e cila doemos duhet me qenë toskënishtja) dhe ndryshe nuk ban. Kjo, ngënjyshëm, presupozon se kinse egzistenca e dy kryedialekteve asht formula ma e mirë për ndamje të nji kombi. Ky asht mashtrimi ma i madh që enveristët ia kanë shitë, për gjysëm shekulli, këtij mileti të shkretë për me mujtë me instalu toskënishten si të vetmen gjuhë të mundshme standarde të shqiptarëve. Vetë historia shqiptare e ka demantu këtë teori si të paqëndrushme. Në kulmin e zhvillimit të dy gjuhëve letrare, të gegënishtes e të toskënishtes, u arrijt edhe kulmi i vetëdijes kombëtare shqiptare: u mblodh Lidhja e Prizrenit (1878), Lidhja e Pejës (1899), u organizunë kryengritjet ma të mëdha shqiptare (1905, 1909, 1911), u mbajt Kongresi i Manastirit (1908), u shpall Shqipnia e pavarun (1912), u mbajt Kongresi i Lushnjes (1920), u kriju Mbretnia e Shqipnisë (1928), u organizu lufta kundër fashizmit gjatë LDB-së. Grupet liridashëse në Shqipninë Irredentiste që iu kundërvunë jugosllavëve deri në vjetët ‘60 kanë shkru e kanë folë në gegënisht! Çka duhet me ba ma shumë nji komb për me kallxu se asht nji? Tregoni qoftë edhe nji rast të vetëm, para vjetit 1946, që shqiptarët të kenë pasë keqkuptime, mosmarrëveshje, konflikte për shkak të përkatësisë gjuhësore! Kjo çashtje u ba problematike vetëm prej vjetit 1946 kur njifarë anonimusi, Malëshova, mendonte se kur e merr pushtetin mujsh me ba çfarë të të teket ty. Natyrisht, ai e kishte përkrahjen e pakursyme të pushtetit të asaj kohe. Pra, vetëm enveristët e kanë kalu atë vijën e kuqe që e ka prishë balancin dhe harmoninë mbrendashqiptare. Ata e kanë ndalu gegënishten letrare që zhvillohej kryesisht në Shkodër dhe gjuhën standarde egzistuse që po zhvillohej i mbështetun mbi elbasanishten. Në të vërtetë sot kanë ndryshu rrethanat aq shumë sa ngulja kambë në drejtësinë e shpërdorimeve të vjetit 1946 e të vendimeve të Kongresit 1972 asht ba nji prej faktorëve kryesorë përçamës.
Gjithkund në botë standardizimi i gjuhës i është nënshtruar disa kushtëzimeve të oborreve mbretërore! Në analogji me këtë, sistemi i Enver Hoxhës nuk përbën ndonjë përjashtim! Pajtoheni?
Le ta tundim pak thanien ‘gjithkund në botë’ me disa shembuj: anglishtja standarde asht kriju nga shkollat publike dhe nga shtresa tregtare në Juglindjen e Anglisë; Hochdeutch-i asht kriju artificialisht vetëm si i shkrumë; në Turqi asht marrë e folmja e Stambollit; në Suedi, Brazil, Argjentinë, Japoni, Rusi e Kinë etj. asht marrë gjuha e kryeqyteteve; në Itali asht marrë gjuha e Firencës si gjuhë e Dante-s. Gjuhët e mëdha europiane që janë ba instrument prej oborresh mbretnore janë frengjishtja dhe spanjishtja. Si gjedhe e gjuhëtarëve shqiptarë shpesh merret frengjishtja, gjedhja ma e keqe e mundshme për shqipen. Gjuha standarde frenge asht kriju për qëllime asimilimi të popujve jofrengjishtfolës në kohën e lëvizjeve nacionaliste në Francë në shek. XVII. Rrethanat shqiptare s’kanë asnji lidhje me këtë punë dhe realisht na do të duhej me ndejtë sa ma larg kësaj gjedhes. Na duhet m’iu afru gjedheve që janë ma të ngjashëm me ne, fjala vjen gjedhes norvegjeze. Por edhe mos me pasë gjedhe na duhet me qenë të zotë me sjellë, me zhvillu e me ndërtu gjedhe sipas asaj që ne na shkon përshtati ma së miri. Kjo rrugë e mbarë ka nisë qysh me 1916.
Sipas jush një gjuhë standarde nuk d.m.th. doemos edhe afrim e bashkim më i madh?
Jo, kurrsesi. Nji gjuhë standarde nuk presupozon doemos edhe nji komb. Amerikanët, anglezët dhe australianët etj. kanë nji gjuhë standarde, anglishten, por janë tri kombe e jo nji. Kombet arabishtfolëse kanë nji standard të arabishtes por nji mori kombesh janë të përfshime në të. Shihni, fjala vjen, rastin e serbokroatishtes. A mujti m’i mbajtë bashkë gjuha e unifikume? Jo. U banë katër kombe: serbë, kroatë, boshnjakë e malazezë megjithëse, në thelb, e flasin nji gjuhë me dallime ma të pakta sesa ato në mes të gegënishtes e toskënishtes.
Dhe e kundërta: egzistimi i dy gjuhëve standarde në Norvegji nuk ka kriju dy kombe norvegjeze. Edhe te ne, gegët dhe toskët asnjiherë në histori nuk kanë mendu për veten se janë dy kombe por gjithnji nji komb. Derisa të jetë kështu, ka me pasë vetëm nji komb shqiptar. Gogoli i kinse ‘përçarjes kombëtare’ asht kriju prej shfrenisë enveriste për me mujtë me imponu ‘vullnetin e çelniktë të Partisë’ tue farku Gjuhën e Re Orwelliane. Ashtu si gogoli i rrethimit nga ‘kërcënimi imperialist dhe revizionist’ që bani m’u ndërtu 300.000 bunkerë të cilët sot shërbejnë vetëm për me urinu maçorrat në ta. Përpjekja e enverizmit m’i zhdukë fetë, e me vu nji ‘fe’ enveriste, nuk dha kurrfarë frytesh pos çorientimit dhe hutesës së njerëzve të cilët nga nji ujvarë parullash të kota u gjendën në njimendësinë e pamëshirshme dhe krejt të kundërt, në njimendësinë ku edhe bari nuk po u ngranka dhe edhe socializmi enverist po u lanka.
Si funksionon konkretisht modeli norvegjez i dy standardeve? Në cilin standard jepen, fjala vjen, lajmet qendrore në televizionin kombëtar? Po tekstet shkollore në çfarë standardi hartohen? Gazetat?
Gjedhja norvegjeze e dy gjuhëve letrare ka ardhë kohësisht shumë ma vonë prej gjedhes shqiptare të dy gjuhëve letrare, nja tre shekuj ma vonë. Në të vërtetë, mujmë me thanë se norvegjezët e kanë funkcionalizu gjedhen shqiptare por për së mbari, pa shfreni, pa dhunë, pa nënçmim e me respekt. Standardi i dytë norvegjez asht kriju me nismën e vetëm nji njeriu, nji gjuhëtari autodidakt, i qujtun Ivar Aasen-i, që nisi punën e krijimit të standardit kah mesi i shek. XIX. Me 1885 kjo gjuhë asht pranu në parlament si standard i dytë. Me vendimet e parlamentit çdo individ që don me mësu në cilëndo gjuhë standarde e ka këtë të drejtë të garantume dhe shteti duhet m’ia siguru këtë. Të gjitha lajmet, gazetat, në shkolla e institucione shkruhen, botohen e mësohen në të dyja gjuhët standarde. Asnjena prej tyne nuk konsiderohet ma pak e vlefshme. Krahasoni tash si çmohet e trajtohet seriozisht puna e nji individi nga parlamenti norvegjez dhe puna e pesë shekujve të shumicës së popullit shqiptar nga parlamenti në Tiranë e Prishtinë! Nuk besoj se kjo don koment. Kjo tregon vetëm ngadhnjimin e primitivizmit, provincializmit, injorancës dhe të ligësisë ndër ne. Kjo tregon se sa të talentumë jemi me marrë gjedhe të mbrapshta, shtretën prokrustianë për m’i pre edhe kambët veç mos me ndërru, fjala vjen, ‘gjedhen franceze’ të shtratit gjuhësor dhe nuk dijmë as m’u kujdesë, as m’e çmu ate që asht e jona. Unë nuk muj me paramendu se çka kish me ndodhë me nji individ shqiptar që kish me provu me shpikë edhe nji standard në kushtet tona kur katër shekuj prodhim kulturor jemi në gjendje me i hedhë në kosh të plehut pa mendu as dy herë.
Për hir të së vërtetës duhet me thanë se ka pasë përpjekje edhe nga ana e shtetit norvegjez m’i bashku, m’i shkri këto dy gjuhë standarde - natyrisht, pa dhunë e imponime të stilit enverist - por kjo s’ka ndodhë për gati 60 vjet, sa janë ba përpjekje dhe në fund shteti ka heqë dorë prej bashkimit të dy gjuhëve standarde me 2002 dhe i ka lanë m’u zhvillu të dyja. Kjo tregon se me provu ndoshta edhe ia vlen por jo me imponu. Jemi dëshmitarë se shumë krime të tmerrshme janë ba në emën të lirisë, shumë marrëzi janë ba në emën të urtësisë, shumë përçamje janë ba në emën të bashkimit. Ky asht thelbi i çashtjes: nuk duhet me leju që dhuna m’u ba mënyrë e sjelljes në jetën tonë kombëtare ndërsa mashtrimi m’u ba metodë e zgjidhjes së problemeve.
Edhe si dy gjuhë standarde, norvegjishtja ka pasë rreth 4-5 reforma të mëdha gjuhësore të zbatume në të dyja gjuhët standarde gjatë shekullit të kalumë. Pra, kujdesi dhe puna për gjuhën duhet me qenë e përhershme, e vazhdushme. Korporata Transmetuse Norvegjeze jep lajme në të dyja gjuhët standarde dhe të gjitha institucionet shtetnore janë të obligume m’i trajtu njisoj. Tekstet shkollore, poashtu, botohen në të dyja gjuhët në tekste të veçanta ndërsa tash ka nisë edhe botimi në nji tekst të vetëm i të dyja gjuhëve standarde. Në vendet me popullsi heterogjene vendosin komunat dhe shkollat se cili standard ka m’u përdorë. Kur nji banor i nji standardi gjuhësor shkon me jetu në pjesën ku flitet standardi tjetër ai mëson në atë standard.
Koha Ditore, 19 gusht 2007
